olivin

olivin, doğal magnezyum ve demir silikatlar
grubunu oluşturan minerallerin ortak
adı. Pek çok bazik ve ultrabazik korkayaçta
yer alan olivinler, yermantosunun üst bölümünün
başlıca bileşenlerinden biridir. Çoğu
göktaşının yanı sıra bazı Ay taşlarında da(A tipi) çeşitli olivin minerallerine rastlanmıştır.
Bütün olivinler aynı temel ortorombik
kristal yapısına sahiptir; bu yapıda, tekil
SİO4 dörtyüzlüleri birbirlerine, metal içeren
dörtyüzlü zincirleriyle bağlanmıştır. Yapıdaki
oksijen atomları heksagonal yakın
birleşmiş durumdadır ve bunların arasında
kalan her iki türden katyon bölgeleri,
birbirlerine eşdeğer olmamakla birlikte sayıca
eşittir. Olivinlerin kimyasal bileşimi
A 2BO4 formülüyle gösterilebilir; burada, A
sekizyüzlü iyonlarını (çoğunlukla magnezyum
ve demir, ender olarak da manganez,
nikel ve kalsiyum), B ise dörtyüzlü iyonunu
(silisyum) gösterir. Doğal olivinlerin kimyasal
bileşimi, kesintisiz bir katı çözeltiler
dizisi halinde, forsteritten (Mg2 Si0 4 ) fayalite
(Fe2Si0 4 ) kadar değişir. Magnezyum
bakımından zengin olivinlerde nikel yer
alabilir; kalsiyum hemen tüm bileşimlerde
bulunur; manganeze ise demir bakımından
zengin olanlarında rastlanır. Olivinler, camsı
san ile yeşilimsi sarı arasında değişen
renklerdeki eşboyutlu kristaller halinde bulunurlar
ve belirgin bir yarılım göstermezler.
Yoğunlukları ise 3,2 gr/cm3 (forsterit)
ile 4,4 gr/cm3 (fayalit) arasında değişir.
Olivinler, korkayaçların kökenlerinin tanımlanması
açısından oldukça ilginç minerallerdir.
Bazik ve ultrabazik kayaçların
oluşumu sırasında ilk kristalleşen mineraller
olduklarından, bileşimleri kayacı oluşturan
magmanın yapısı hakkında bilgi verir. Laboratuvarda
oluşturulan yapay magmalar
ile doğal kayaçlar üzerinde yapılan incelemeler,
olivinlerdeki magnezyum-demir oranının
magmadakiyle aynı olduğunu açığa
çıkarmıştır. İkincil bileşenlerin derişikliğinden
de ana akışkandaki derişikleri çıkarsamak
olanaklıdır; bunlar kristalleşme ortamına
ilişkin de bilgi verir. Dunit ve peridokit
gibi ultrabazik kayaçlardaki olivinler yüzde
92 ile yüzde 8 8 arası mol forsterit, gabro ve
bazalt gibi bazik kayaçlardakiler ise yüzde
85 ile yüzde 40 arası mol forsterit biçimindedir.
Olivin mineralleri erken kristalleştiklerinden,
yerçekimi etkisiyle çökelme sonucunda
kalın yığışımlar oluşturabilirler. Kristaller
içinde sık sık farklı bileşim bölgelerine
rastlanır; bunlar, kristalleşme ilerledikçe
magmanın bileşimindeki değişmeleri yansıtır.
Demir bakımından zengin olivinlere
kuvarslı siyenitlerde, ender olarak da granitlerde
rastlanır. Katışkısız forsterit ise
başkalaşmış kireçtaşlarında ve dolomitlerde
bulunur. Olivin ancak yüksek sıcaklıklarda
kararlı olan bir fazdır; düşük sıcaklıklarda,
suyun etkisiyle kolayca hidrotermal değişime
uğrayarak serpantin, klorit, magnetit ve
talka dönüşür.
Olivin mineralleri 1.500°C’nin üstünde
erirler, bu özellikleri nedeniyle de kimi
zaman ateş tuğlası yapımında kullanılırlar.
Saydam yeşil renkli olivin türü olan peridottan
değerli taş olarak yararlanılır. Tümüyle
serpantinleşmiş olivinli kayaçlar ise bezemecilikte
kullanılır.