Kavalalı Ayaklanması

Mısır valisi
Mehmet Ali Paşa’nın Osmanlı devletine iki
kez başkaldırması olayı (1831-1833; 1839
-1841). Mora seferi Mısır’ın 1 milyon altınıyla
30 bin askerine mal olduğu halde,
Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanması
sonucu Mora valiliği sona eren Mehmet
Ali Paşazade İbrahim Paşa’ya, Suriye valiliğinin
verilmemesi, ayaklanmanın başlıca
nedenlerinden biridir Ayrıca, İşkodra
valisi Mustafa Paşa’yı ayaklanmaya kışkırtan
Mehmet Ali’nin mektupları Babıâlrnin,
öte yandan Şam valisini Mısır üzerine sefer
açmakla görevlendiren Babıâli’nin
mektupları da Mehmet Ali’nin eline geçince,
Mahmut Wnin Mısır valisine ve Kavalalı
Mehmet Ali Paşa’nın da padişaha güyeni kalmadı. Sayda valisi Abdullah Paşa’
dan alacağı olan 10 bin altının verilmemesini
bahane eden Mehmet Ali Paşa, 23
parça gemiden ve 40 bin kişilik düzenli
ordudan oluşan bir kuvvet, oğlu Ibrahim
Paşa’nın komutasında Suriye üzerine
gönderdi (20 ekim 1831). Gazze, Yafa, Kudüs,
Hayfa kentlerini savaşmadan teslim
alan İbrahim Paşa, Sayda valisi Abdullah
Paşa’nın kapandığı Akkâ kalesini de kuşatarak
ele geçirdikten sonra Şam’a girdi
(15 haziran 1832). Bu durum karşısında
Istanbul, ayaklanmacıları cezalandırmakla
görevlendirdiği Edirne valisi Ağa Hüseyin
Paşa’yı seraskerliğe getirerek 30 bin kişilik
bir ordunun başında İbrahim Paşa’nın
üzerine gönderdi. Trablusşam valisi Halepli
Mehmet Paşa’nın öncü kuvvetlerini
Humus’ta (8 temmuz 1832), seraskerin
ana ordusunu da İskendurunla Antakya
arasındaki Belen ovasında (29 temmuz)
yenilgiye uğratan İbrahim Paşa, Toroslar’
dan geçerek Anadolu’ya girdi ve Konya’
yı ele geçirdi (21 ekim). Bu acı haber Istanbul’a
ulaşınca, seraskerliği de üstlenen
sadrazam Reşit Mehmet Paşa, 60 bin kişilik
bir kuvvetle Mısırlılar’ın üzerine yürüdü.
Konya savaşında (21 aralık) Reşit
Mehmet Paşa’nın tutsak düşmesi, osmanlı
ordusunun paniğe kapılarak dağılmasına
yol açtı. Konya zaferinden sonra Kütahya’ya
giren İbrahim Paşa’nın (2 şubat
1833) kış mevsimini Bursa’da geçirmek
için padişahtan izin istemesi üzerine büyük
bir tedirginliğe kapılan Mahmut Il,
Rusya’dan yardım istemek zorunda kaldı.
Bu yardım önerisini olumlu karşılayan
Ruslar, Istanbul’a 10 parça gemiden oluşan
bir filo ve asker gönderdiler (20 şubat
1833). Rusya’nın işe karışmasını Boğazlar
üstündeki kendi çıkarları açısından
tehlikeli bulan İngiltere ile Fransa, hemen
araya girerek Kütahya’dan ordusunu çekmesi
için Mehmet Ali Paşa’ya baskı yapmaya
başladılar. Sonuçta Osmanlı devletiyle
İbrahim Paşa arasında imzalanan
Kütahya* antlaşması’na göre (8 nisan
1833) Suriye, Adana ve Cidde’nin Mehmet
Ali Paşa ile oğluna bırakılması; ayaklanmaya
katılanlar için bir genel af ilan
edilmesi; mısır ordusunun Anadolu’yu boşaltması
karara bağlandı. Ancak, Mısır’a
güvenemeyen Babıâli, gizli görüşmeler
sonunda Ruslarla, bir bakıma Osmanlı
devletini aşağılayıcı Hünkar iskelesi antlaşmasıinı
imzaladı (8 temmuz 1833).
Kütahya antlaşması’yla başlayan durgunluk
döneminde aradaki gerginlik azalacağına
tersine tırmandı. Mahmut Il,
“Şark ordusunu kurdu ve başına da güvendiği
komutanlardan Çerkez Mehmet
Paşa’yı getirdi. Öte yandan, Toros geçitlerini
berkiten İbrahim Paşa, Suriye’ye 80
bin asker yığarken, babası da Mısır’da
fransız subaylarının gözetiminde 50 bin kişilik
modern bir ordu hazırlamaya girişti.
Mehmet Ali Paşa’nın osmanlı hazinesine
vergi vermekten kaçınması, ardından da
Istanbul’daki yabancı konsoloslar aracılığıyla
bağımsızlık istemini belirtmesi, bardağı
taşıran son damla olunca, padişahın
buyruğu doğrultusunda harekete geçen
Çerkez Hafız Mehmet Paşa, 45 bin kişilik
ordusuyla Fırat’ı geçip Halep yolu üzerinde
bulunan Nizip’i ele geçirdi (3 mayıs
1839). Ancak, Nizip önlerinde yapılan
ikinci savaşta (24 haziran) osmanlı ordusu
kısa sürede yok edildi ve Çerkez Hafız
Paşa kaçarak canını güçlükle kurtarabildi.
Istanbul’da ise, bu acı bozgun haberini
duymadan ölen Mahmut Ilinin yerine
geçen büyük oğlu Abdülmecit (1 temmuz),
Mehmet Emin Rauf Paşa’yı görevden
alarak Koca Hüsrev Mehmet Paşa’yı
sadrazamlığa getirdi. Baş düşmanı Hüsrev
Paşa’nın sadrazam olmasını kendisi
için en büyük tehlike sayan kaptanıderya
Ahmet Paşa, Çanakkale’de yatan türk donanmasını
İskenderiye’ye götürerek Mehmet
Ali Paşa’ya teslim etti (8 temmuz).
Bundan sonra da “Hain” adıyla anıldı.
Kara kuvvetleri yok olan Osmanlı devletinin,
deniz kuvvetlerini de yitirmesi üzeriüzerine
Hünkar iskelesi antlaşması hükümlerinin
yürürlüğe girebileceği kaygısına kapılan
Fransa dışında tüm Avrupa devletleri,
İngiltere’nin önderliğinde Osmanlı
devletinin yanında yer almaya karar verdiler
Osmanlı devletiyle İngiltere, Avusturya
ve Prusya arasında imzalanan Londra
antlaşması (15 temmuz 1840) uyarınca Mısır
Mehmet Ali Paşa’ya bırakılacak, donanması
Osmanlı devletine geri verilecek,
mısır ordusu Suriye’yi boşaltacak ve boşaltmadığı
takdirde müttefik kuvvetler bu
kararı uygulamak için birlikte askeri harekâta
geçeceklerdi. Mehmet Ali Paşa, Londra
antlaşması kararlarını reddedince askeri
harekat başladı (15 eylül 1840). Beyrut’un
kuzeyine çıkartma yapan ingiliz ve
avusturya kuvvetleri Beyrut’u aldılar. Yeniden
düzenlendikten sonra karadan Suriye
üzerine yürüyen türk ordusu, İbrahim
Paşa kuvvetlerini bozguna uğratarak Lazkiye,
Sayda ve Sur kentlerini ele geçirdi,
kısa bir kuşatmanın ardından Akkâ kalesi
de düştü (16 ekim). Halep ve Şam kentlerini
de yitiren İbrahim Paşa, böylece Mısır’a
dönmek zorunda bırakıldı (13 kasım).
Bu arada, iskenderiye önüne gelen bir ingiliz
filosunun amirali, Mehmet Ali Paşa’
ya Mısır’la yetinme önerisini kabul etmeyecek
olursa, kenti topa tutacağını bildiren
bir ültimatom verdi. Suriye’den çoktan
vazgeçmiş olan paşa, ingiliz amiraliyle yalnız
Mısır’la yetineceğini belirten iskenderiye
antlaşmasıinı yaptı (27 kasım). Böylece
Londra antlaşması hükümlerinin yürürlüğe
girmesi üzerine Abdülmecit de bir
fermanla Osmanlı devletine bağlı kalmak
ve yıllık vergisini Hazine’ye düzenli olarak
ödemek koşuluyla Mısır’ı Mehmet Ali Paşa’ya
ve onun ölümünden sonra da oğullarına
verdiğini bildirdi (24 mayıs 1841).
Kavalalı ayaklanması bu şekilde yatıştırıldıktan
sonra Fransa’yı da aralarına alan
Avrupa devletleri (İngiltere, Avusturya ve
Prusya) Türkiye ile Hünkar iskelesi antlaşması’nı
geçersiz kılan Boğazlar antlaşma-
&ini imzaladılar (13 temmuz 1841).