Denizli

bir bölümü Ege Bölgesi, bir
bölümü de Akdeniz Bölgesi’nde kalan il ve
il merkezi kent. Yüzölçümü 11.894 km2 olan
il, kuzeyde Uşak, doğuda Afyonkarahisar
ve Burdur, güney ve güneybatıda Muğla,
batıda Aydın, kuzeybatıda da Manisa illeriyle
çevrilidir.
Doğal Yapı. Ege, İç Anadolu ve Akdeniz
bölgeleri arasında bir geçiş alanı olan Denizli’nin
yüzey şekilleri büyük çeşitlilik gösterir.
Güney ve doğu kesimleri Toroslar’m
batı uzantılarıyla engebelenmiştir. Güneybatı
sınırından girerek bir yay çizen ve
kuzeydoğuya uzanan Gölgeli Dağların il
sınırları içindeki en yüksek noktası Bozdağ,
Eren Tepede 2.419 m’ye ulaşır. Güneydoğuda,
ilin Burdur’la olan sınırı, güneyden
kuzeye doğru sırasıyla Boncuk Dağı (2.418
m), Yaylacık Dağı (2.114 m) ve Güre
Dağıyla (2.030 m) engebelenmiştir. Gölgeli
Dağların kuzeybatısında, kuzeybatı-güneydoğu
doğrultusunda uzanan Doğu Menteşe
Dağlarının doğu yamaçları ilin batı sınırının
bir bölümünü çizer.
Bu kütlelerin kuzeyinde, ilin hemen hemen
orta kesiminde, doğudan batıya sırasıyla
Eşeler Dağı, Akdağ ve Kanncalı Dağı
yükselir. Eşeler Dağının il sınırları içindeki
en yüksek noktası Honaz doruğunda 2.528
m’dir. Bu doruk aynı zamanda Ege Bölgesi’nin
en yüksek noktasıdır. Daha kuzeyde
Aydın Dağlarının doğu uzantıları batıdan il
topraklarına sokulur. Genelde kuzeye gidildikçe
yükselti azalır. İlin kuzey kesimini
engebelendiren Çökelez Dağı 1.841 m,kuzeydoğu sınırının bir bölümünü oluşturan
Beşparmak Dağı 1.612 m, ilin kuzeydoğu
kesiminde yer alan Çatma Dağı ise 1.930 m
yükse kliğindedir.
İl akarsular bakımından zengindir. Türkiye’nin
de büyük akarsularından biri olan
Büyük Menderes Irmağı(*) Işıklı Gölünden^
) çıkar. Büyük Menderes’in önemli
kollarından biri olan Aksu (Çürüksu) Çayı,
Honaz Dağı ile Kaklık ve Kocabaş yörelerinin
sularını toplar. Birçok kolla beslenen
Aksu Çayı üzerinde Böceli Regülatörü
kurulmuştur. Ayrıca çayın yanında sulama
kanalları açılmıştır. Büyük Menderes’in bir
başka önemli kolu olan Akçay, güneybatıda
Muğla’yla olan sınırı çizdikten sonra güneydoğu-
kuzeybatı doğrultusunda akarak Yenidere
Çayının sularını alır. Ardından Aydın
ili topraklarında Büyük Menderes’e
karışır. Çay üzerinde Denizli, Muğla, Aydın
il sınırlarının birleştiği kesimde taşkın
önleme, sulama ve enerji üretimi amaçlı
Kemer Barajı kurulmuştur. Bunun dışında
Işıklı Gölü, taşkın önleme amacıyla baraj
haline getirilmiştir. Çal’ın kuzeybatısında
sulama, taşkın önleme ve enerji üretimi
amacıyla kurulmuş olan Adıgüzel Barajı,
Büyük Menderes Irmağı üzerindedir. İlinkuzeybatısındaki Buldan Barajı ise taşkın
önleme ve sulama amacıyla kurulmuştur.
İlin Büyük Menderes’ten sonra ikinci önemli
akarsuyu Dalaman Çayıdır(*).
Baraj gölleri dışında il topraklarında birçok
irili ufaklı göl yer alır. Bunlardan en
önemlisi, büyük bölümü Afyonkarahisar
sınırları içinde kalan Acıgöl’dür(*). İlin
kuzeybatısında, Sazan Dağının düzlüğünde
yer alan Süleymaniye Gölünün çevresi turistik
bir kamp yeri olarak kullanılır.
İlin en zengin tarım alanları Büyük Menderes’in
suladığı Buldan-Sarayköy (Büyük
Menderes) Ovası ile Aksu’nun suladığı
Denizli (Çürüksu) Ovasıdır. Buldan’a doğru
genişleyen Sarayköy Ovası yaklaşık 350
km2’lik bir alan kaplar. Denizli Ovası ise
Böcekli köyünden başlayarak Pamukkale’
ye kadar uzanır ve Sarayköy Ovasıyla
birleşir. Daha doğuda gene Büyük Menderes’in
suladığı Çivril ve Baklan ovaları ilin
en geniş düzlüğünü oluşturur. Bu iki ovanın
toplam alanı 920 km2 kadardır. Akçay’m
kollarından Yenidere’nin suladığı, 300
km2’lik bir alan kaplayan Tavas OvasıAksu Çayının suladığı Honaz Dağından
doğuya uzanan Kaklık ve Hanbat ovalan,
Akçay’m suladığı Eskere Ovası ve Dalaman
Çayının suladığı Acıpayam Ovası ildeki
öteki önemli düzlüklerdir.
Ekonomi. Denizli ekonomisi ağırlıklı olarak
tanma dayanır. İl topraklarının büyük
bölümü tarıma elverişlidir. Tanmsal üretim,
ilin çeşitli kesimlerinde doğal yapıya göre
farklılıklar gösterir. Büyük Menderes’in
suladığı kuzeydeki verimli topraklar, en
yoğun tarımsal üretim alanlarıdır. Ege ve İç
Anadolu bölgeleri arasında bir geçiş alanı
olan orta ve doğu kesimlerde ise kuru tarım
ve hayvancılık yapılır.
İlde ekimi en yaygın olan tarımsal ürünler
başta buğday ve arpa olmak üzere tahıllar,
baklagillerden nohut, sanayi bitkilerinden
pamuk ve haşhaştır. Öteki önemli sanayi
bitkileri şeker pancarı, susam, tütün ve
anasondur. İlde geleneksel olarak yetiştirilen
ürünlerden biri de üzümdür. Ayrıca
elma, armut, ayva, badem, kiraz, şeftali,
nar gibi çok çeşitli meyveler yetiştirilir.
Sulama olanaklarının artmasıyla 1970’lerde
sebzecilikte de önemli bir gelişme görülmüştür.
Pamukkale yakınlarında jeotermal
enerjiden yararlanılarak seracılık yapılır.
Denizli Tanmsal Gelişme Projesi çerçevesinde
ikinci ürün olarak bostan ürünlerinin
özendirilmesi, kavun ve karpuz üretiminde
artış sağlamıştır. Ayrıca sınırlı olarak zeytin
ve antepfıstığı üretimi de yapılır.
1950’lerde doğal otlak alanları ile çayır ve
meraların hızla bitkisel üretime açılmasıyla
önemli ölçüde gerileyen hayvancılık, bugün
daha çok mera hayvancılığı biçiminde sürdürülmektedir.
İlde en çok koyun, kıl
keçisi, sığır ve tavuk yetiştirilir. Ayrıcaarıcılık yapılır. İle özgü, uzun ötüşlü Denizli
horozu çok ünlüdür. İl merkezinde “Saf
Denizli Irkı” horoz ve tavuk yetiştiren bir
üretme istasyonu vardır. Hayvansal ürünlerin
başında deri gelir. Süt, et ve yumurta
üretimi de önemlidir. Akarsularda göllerde
ve tarla balıkçılığı yöntemiyle uygun yerlerde
tatlı su balıkçılığı yapılır. Işıklı Gölünde
balığın yanı sıra tatlı su ıstakozu üretilir.
İl alanının yüzde 44’ünü kaplayan ormanlar
güneyde yoğunlaşmıştır. Korular kızılçam,
karaçam, sedir, ardıç gibi iğneyapraklılarla
meşe, kestane gibi yayvan yapraklı
ağaçlardan oluşur. Ayrıca çınar, karaağaç,
sandalağacı, kayın, dişbudak ve mersin de
görülür. Ormanlardan tomruk, maden ve
tel direği, çıra, reçine, sığla yağı ve yakacak
odun üretilir.
Denizli’de 19. yüzyıldan beri krom çıkarılmaktadır.
Yüzyıl ortalannda, Osmanlı Devleti
dünyada krom üreten tek ülkeydi ve
madenin büyük bölümü de Batı Anadolu’
dan çıkarılıyordu. Denizli’de İngilizlerin
çıkardığı krom, demiryoluyla İzmir’e, oradan
da gemilerle Batı’ya sevkediliyordu.
Bir başka köklü madencilik uğraşı da sodyum
sülfat üretimidir. Sınırlı olan linyit
üretimi, yerel tüketime yöneliktir. İlin
önemli yeraltı zenginlikleri arasında Sarayköy’ün
batısındaki Kızıldere yöresinde bulunan
jeotermal enerji kaynağı da sayılabilir.
Denizli’deki imalat sanayisi 1970’lere değin
genellikle tarıma dayanıyordu. Geleneksel
sanayi dalı büyük ölçüde evlerde sürdürülen
el dokumacılığıydı. 1973’te ilin kalkınmada
öncelikli iller kapsamına alınması,
sanayide bir sıçrama sağlamıştır. Yurt dışında
çalışan işçilerin öncülüğünde kurulan ve
hem Türk, hem de AFC hükümetlerindenteşvik alan çok ortaklı şirketlerin yanı sıra,
tarım ya da ticaretten yeterli birikim oluşturanyerel sermaye gruplan da yeni yatırımlara
yönelmiştir. Bu gelişme sonucunda
özellikle dokuma, metal eşya ve kimya
sanayilerinde yoğunlaşan çeşitli sanayi kuruluşları
ortaya çıkmıştır.
Tarih. İlin kuzeydoğusunda bulunan Çivril
ilçesindeki Beycesultan’da(*) elde edilen
Kalkolitik ..Çağa ait buluntulardan, yöre
tarihinin İÖ 5000-4000’lere değin uzandığı
anlaşılmaktadır. Eski adı Milyas olan yöre
İÖ 1800’lerde Hititlere komşu Arzava Siyasal
Birliği’nin Myra (Demre) bölgesinde yer
almakla birlikte Hitit etki alanı içindeydi.
İÖ 1100’lerde Hitit uygarlığının yıkılmasının
ardından, Karya ve Lykia’yı ele geçiren
Lydia Devleti’nin egemenliği altına girdi.
İO 546’da Pers kralı II. Kyros Lydia
Krallığı’na son verdiğinde, Milyas halkı
Perslere karşı uzun süre direndi. IÖ 334’te
Anadolu’ya geçen İskender yöreye egemen
oldu. İskender’in ölümünden (İÖ 323) sonra
Lysimakhos’a bağlanan yöre, İÖ 261’e
değin Selevkosların yönetiminde kaldı. Selevkos
kralı II. Antiokhos (Theos) karısı
Laodike adına Denizli yakınlarında Laodikeia(*)
kentini kurdu. Daha sonra Selevkosları
yenilgiye uğratan Pergamon (Bergama)
kralı Attalos, yöreyi ve Laodikeia
kentini ele geçirdi. Pergamon kralı II.
Eumenes İÖ 190’da Hierapolis(*) kentini
kurdu. Bir süre Rodos ve Pergamon arasında
çeşitli savaşlara sahne olan yöre, İÖ188’de Apameia Kibotos Antlaşması’yla
Rodos’a bırakıldı. Laodikeia ve Hierapolis,
Roma ve daha sonra Bizans dönemlerinde
gelişerek önem kazandı.
Malazgirt Savaşı’nın (1071) ardından
1077’de Anadolu Selçuklu Devleti’ni kuran
Kutalmışoğlu Süleymanşah’a bağlı beylerin
ele geçirdiği yöre, 20 yıl kadar Türklerin
egemenliğinde kaldı. I. Haçlı Seferi sırasında,
Bizans imparatoru X. Konstantinos’un
kardeşi İoannes Dukas, 1097’de Laodikeia’
yı ve ardından yöredeki bazı kentleri ele
geçirdiyse de, 1102’de I. Kılıç Aslan buraları
geri aldı. Selçuklularla BizanslIlar arasında
birkaç kez el değiştiren yöre, 1119’da
İmparator II. İoannes tarafından Bizans
topraklarına katıldı. II. Haçlı ordularının
yöreden geçmesiyle yeniden bozulan Bizans-
Selçuklu ilişkilerinin yol açtığı karşılıklı
saldınlarm ardından, 1161-74 arasında bir
barış dönemi yaşandı. Selçuklular 1176’da
BizanslIları yenilgiye uğratmakla birlikte
kenti ele geçiremediler. III. Haçlı Seferi
sırasında Kutsal Roma-Germen imparatoru
I. Friedrich’in (Barbarossa) ordusu Anadolu
Selçuklu sınırlarına geldiğinde, II. Kılıç
Aslan ülkeyi oğullan arasında paylaştırmışve Anadolu Selçukluları eski güçlerini büyük
ölçüde yitirmişti. Bu nedenle Haçlı
ordusu yöreyi kolaylıkla ele geçirdi.
Gıyaseddin I. Keyhusrev’in 1207’de Türkmenlerin
yardımıyla Anadolu Selçuklu topraklanna
kattığı yöre, 1256’da doğrudan
Türkmenlerin denetimine girdi. 1280’lerde
Sahib Ataoğullarmm, daha sonra da İnanç
Bey’in yönetimine geçti. Bu dönemde
Türklerin Lâdik dediği Laodikeia’nm 6 km
kadar güneyinde yeni bir yerleşme kuruldu
ve kent buraya taşındı. Yeni yerleşim
yerinde bulunan Doğuzlu (Donguzlu) köyünün
adı zamanla Tonguzlu, Tonguzluk,
Dengizli gibi söyleyişlerle sonunda Denizli’
ye dönüştü. 1368’de Germiyanoğullannın
yönetimine geçen Denizli, 1391’de I. Bayezid
(Yıldırım) tarafından Osmanlı topraklarına
katıldı. Ama Bayezid’in Ankara Savaşı’nda
(1402) yenilmesi üzerine, 141 l ’e değin
yeniden Germiyanoğullannın egemenliği
altında kaldı. Karamanoğullarmm kısa
süreli yönetiminin ardından, 1429’da kesin
olarak Osmanlı topraklarına katıldı. Tanzimat
döneminde Aydın (İzmir) vilayeti Aydın
sancağına bağlı bir kaza olan Denizli,
1883’te sancak yapıldı. Kurtuluş Savaşı’nda
Kuva-yı Milliye(*) örgütlenmesinde etkin
bir rol oynadı. Yalnızca bazı ilçeleri işgale
uğramasına karşın savaşın yarattığı kargaşa
ve iç çalkantılardan önemli ölçüde etkilendiKentin yapısı. Denizli kenti, ilin orta
kesiminde, üç yanı dağlarla çevrili bir
düzlükte yer alır. Tarımsal potansiyeli yüksek
artbölgesinden ve Ege Bölgesi’ni Akdeniz’e
ve İç Anadolu’ya bağlayan demiryolu
ve karayolları üzerinde yer almasından
dolayı öteden beri önemli bir merkez olmuştur.
Günümüzde de zengin bir tanmsal
bölgenin sanayi, ticaret ve hizmetler merkezidir.
1970’lerde ilde gerçekleştirilen sanayi
yatırımlarının çoğu Denizli kentine yönelmiştir.
Kentte etkinlik gösteren sanayi kuruluşlan
dokuma, metal eşya (özellikle
boru ve kablo), kimya-plastik, cam, otomotiv,
elektrik-elektronik, deri-kösele, gıda ve
orman ürünleri dallannda yoğunlaşır. Bunlar
arasında ileri teknoloji kullanan, büyük
ölçekli kuruluşlar vardır. Organize sanayideki
bu gelişmenin yanı sıra küçük sanayi
de yaygınlığını ve canlılığını korumaktadır.
Küçük işletmelerin önemli bir bölümü dokumacılıkla
uğraşır. Deri, metal eşya, gıda
ve orman ürünleri de (mobilya va ambalaj
sanayisi) çok sayıda küçük işyerinin etkinlik
gösterdiği dallardır. Kentteki küçük sanayi
işyerleri üç sanayi sitesinde toplanmıştır.
Denizli’de en eski ticaret konusu deri
olmakla birlikte, günümüzde pamuk veiplik ticareti öne geçmiştir. Kentte her hafta
bir dokuma pazarı kurulur. 1979’dan bu
yana düzenlenen Denizli Ege Fuarı da
ticarette önemli bir canlılık yaratmaktadır.
Kent ekonomisinde turizmin payı giderek
gelişmektedir. Kentin 20 km kadar kuzeyindeki
Pamukkale, doğal zenginlikleri ve
Hierapolis’teki tarihsel kalıntılarıyla önemli
bir turizm merkezidir. Çökelez Dağının
güney eteklerinde bir plato düzlüğüne yayılmış
olan Pamukkale, termal suları ve bu
suların oluşturduğu beyaz ve renkli travertenleri
ile Denizli’nin simgesi durumuna
gelmiştir. Kentteki iki yükseköğrenim kurumu,
Dokuz Eylül Üniversitesi Denizli Mühendislik
Fakültesi ile aynı üniversitenin
Buca Eğitim Fakültesi’ne bağlı Denizli Eğitim
Yüksekokulu’dur. Sağlık hizmetleri 400
yataklı bir devlet hastanesi, bir SSK hastanesi,
bir özel hastane ve bir askeri hastaneyle
sağlanır.
Tarihsel yapılar. Kent ve çevresindeki en
önemli tarihsel yapılar, antik Laodikeia ve
Hierapolis kentlerinin kalıntılarıdır. 1253-
54’te Seyfeddin Karasungur bin Abdullah’ın
yaptırdığı Akhan(*) Denizli-Eğridir yolu
üzerinde Goncalı köyündedir. Denizli’nin
20 km kadar kuzeyinde, Honaz bucağında
yer alan II. Sultan Murad Camisi yıkıntısı
ise 15. yüzyıldan kalmadır.
Denizli Belediyesi 1876’da kurulmuştur.
Nüfus (1985) il, 667.478; kent, 169.130