Coğrafi konum itibariyle, Orta Anadolu
platosunun kuzey kısm ında A nkara-Sam sun Devlet
karayolu üzerinde, K aradeniz Bölgesinin O rta K aradeniz
bölüm ü ile, İç A nadoluyu bağlayan geçit bölgede
1.281.480 hektar alan üzerine kurulm uş bir ilimiz.
D enizden yüksekliği 770 m.dir. 39 derece 54 dakika. 41
derece 20 dakika kuzey enlemleri, 34 derece 04 dakika,
35 derece 28 dakika doğu boylam ları arasında yer alır.
Alaca, Bayat, İskilip, Kargı, M ecitözü, O rtaköy,
O smancık ve Sungurlu olm ak üzere sekiz ilçesi vardır.
G üneybatısında A nkara, kuzeyinde Sinop, K astam
onu, Sam sun, güneyinde Y ozgat, doğusunda
Amasya, batısında Çankırı ile çevrilmiştir. Trafik
num arası (19), telefon kod num arası 94691’dir. O rta
K aradeniz Bölgesinin ikinci büyük şehridir. Sultan A lparslan’ın 1071 M alazgirt zaferinden
sonra, A nadolu kapıları Türklere açılmış, buraları
Türklere yurt olm uştu. Bu akınlar sırasında BizanslIların
N ikonya (Yonkoniye) dedikleri bu yerleşim alanında,
O ğuzların, Alayuntlu obasına bağlı Çorunlu
oymağı da yerleşerek, geleneklerine uygun olarak kendi
oym aklarının adı olan Çorunlu adını vermişlerdir. Bu
kelime daha sonraları Çorum haline dönm üştür. Bir
başka rivayete göre de N ikonya’da yaşayan Bizanslılar
buralara hakim olan Danişmentlilere önce bağlılık gösterip,
sonra kötü niyetlerinin anlaşılmasıyla BizanslIlara
Cürümlü denilmiş. Bu kelime daha sonra Çorum
haline dönmüştür. Yine Selçuklu Sultanı Kılıçarslan,
havasının iyi olması dolayısıyla hasta oğlu Y akub’u ve
diğer hastalıklı ve çelimsizleri buralara gönderm iş ve
bunlar sağlıklarına kavuşm uşlardır. Bundan dolayı
1 3M.Ö. 5X5 yıllarında parçalanan Medlerin yerine Persler
hakimiyet sürm üştür. M.Ö. 332 M akedonya İm paratoru
İskender A nadoluyu almış, İskender’in ölüm ünden
sonra M.Ö. 276 yıllarında G alatlar Ç orum ’a hakim
olm uştur. Pontus Rum tehdidi altında kalan G alatlar,
Rom a İm paratorluğuna bağlanm ış, böylece BizanslIlar
hakim iyet sürmeye başlam ıştır. Bu tarihten sonra 1071
yılına kadar Ç orum BizanslIların Prensliği olarak uzun
yıllar kalmış, bu arada İslâm orduları zam an zaman
buralara seferler düzenlem iştir. Büyiik Türk Sultanı
A lparslan’ın 1071 ’de M alazgirt muharebesiyle A nadolu
kapıları Türklere açılmış, Bizans hakimiyeti son
bulm uştur. Selçuklular 1071-1174 yılları arasında bu
bölgede Danişm entlilerf yenerek hakimiyet sürm üştür.
1243 yılında Baycu N oyan kom utasındaki M oğol saldı
rısına uğrayan Selçuklular, Ç orum ve çevresinden çekilmiş,
böylece Ç orum bir süre em irsiz kalmış, ferdi
mücadeleler olm uştur. 1308’de Selçukluların yerine
İlhanlIlar kurulmuş, bunlar yıkılıncaya kadar bunlann egemenliğinde
kalmıştır. Bir süre de Ertane Beyliğinde
kalan Ç orum , 1398’de Yıldırım Bâyezıd H an zam anında
Osmanlı topraklarına katılmış, bundan sonra bir
daha O sm anlIlardan çıkmam ıştır. Selçuklular ve
O sm anlılar tarafından birçok eserlerle im ar edilen
Ç orum ’da sık sık m eydana gelen zelzelelerden dolayı
pekçok eserler tahrip olm uştur.
Osmanlı devrinde Çorum Sivas Beylerbeyliğine
bağlı 8 sancaktan biri idi. T anzim attan sonra A nkara
eyaletinin 5 sancağından biri oldu. Cumhuriyet devrinde ise il haline.gelmiştir.
Tarihi
Boğazkale kazılarında elde edilen eserler ve çevredeki
m ağaralar Ç orum ve çevresinin çok eski bir yerle
şim alanı olduğunu gösterm ektedir. Binlerce yıllık
medeniyet üstüste gelmiş bir tarih şehridir. Boğazkale
ve çevresinde yapılan kazılarda taş, devrine ve M.O.
4000-5000 yıllarına ait olduğu tesbit edilen kalıntılar
bulunm uştur. M .Ö. 1700 yıllarında kurulan H itit Devleti
ve bundan sonra kurulan devletler pekçok tarih
mirası bırakm ışlardır. Başkenti H attuşaş olan ilk Hitit
Devleti, M.Ö. 1200 yıllarına kadar hüküm sürmüş,
Firigler Devleti kurulm uştur. G üneye çekilen H ititler
bir m üddet daha yaşamış ve tarih sahnesinden silinmiş
tir. Hititlerden daha ileri olduğu tesbit edilen Firigler de
M.Ö. 676 tarihine kadar Ç orum ’a birçok tarih mirası
bırakm ışlardır. K afkaslardan A nadoluya gelen Kim
erler her yeri yakıp yıkarak Firigler devrine son vermiş
ve bölgede çok kısa olarak hakimiyeti kurup
hüküm sürmüşlerlerdir. Batısında Lidyalılar, doğusunda
Amerler hakimiyeti hüküm sürm üştür. Batısında
Lidyahlar doğusunda A surlularla anlaşarak Kimmerler
devrini kapatmış, Ç orum ve çevresine Asurlular egemen
olm uştur. Bu sırada doğuda büyüyen Medler M .Ö. 612
yılında A surluları yenerek buralara hakim olmuşlardır.
Fiziki Yapı
Ç orum ’un % 40’ı dağlık ve yüksek olm ayan platolardan,
(7 50 meyilli ve hafif meyilli arazilerden ve %
10’u da düzlüklerden müteşekkildir.
Dağları: Ç orum ’un yarısına yakını dağlarla kaplı
dır. Canik, İlgaz, Küre dağ silsilelerenin uzantılarını
veya başlangıç noktalarını sınırları içerisine alır. Bu dağ
silsileleri Ç orum ’da yüksek olmayan, genel olarak 2000
m.nin altında orta yükseklikte kalker bir yapı gösterir.
Sivri ve sarp tepelere pek rastlanm az. En yüksek tepeler
Erenler Tepesi (2907 m.), Türbetepe(1981 m.), D ursuntepe
(1948 m.)dir. Dağları genellikle çıplaktır. O rm an
örtüsü çok azdır. Başlıca dağlar: Egerci D ağ (1765 m.).
Alagöz (1650 m.), Köse Dağları (1750 m.). Bu dağlar arasında “ Kırk(Dilim Boğazı” vardır. Kartal Dağları
(17(K) m.). Teke Dağı (1700 m.), Kavak Dağı (1600 m.)
ve S akarözü (1675 m.).
Ovalar: Ç orum ’un % 10’ u ovalarla kaplıdır. Bu
toprakların ilk zaman arazisi ve üçüncü zam an sonlarında
m eydana gelen teşekküllerin iç ve dış etkenleri ve
dördüncü zam andaki iklim değişikliği ile teşekkül ettiği
zannedilmektedir. Tam am en birer yayla olan yükseklik
450-500 m, arasında bazıları ise 1000 metreye kadar yükselen
yaylalara halk arasında ova denir. Belli başlı ovalar
şunlardır: Çorum Ovası, Bozoğo Ovası, Ovasaray Ovası,
Şeydim Ovası, H üseyin Ovası, Irm ak Ovası, Taybıl
Ovası, M ecitözü Ovası, O sm ancık Ovası, Düvenci
Ovası. B udaközü Ovasıdır. Başlıca vadiler ise Sıklık
Vadisi, H atap Vadisi, H aram i Vadisi ve Kırkdilim
Vadisidir.
Akarsular: İlin en önemli akarsuları Kızılırm ak ve
bu ırm ağa dökülen Delice Irmağı, Yeşilırmağa dökülen
Çekerek Irm ağı, B udaközü, Ovacık Suyu, D evrez Çayı,
Çat Suyu, M ecitözü Çayıdır. Kızılırm ak Ç orum ’a bağlı
Boyabat topraklarından geçer.
Göller: Ç orum ’da önem li göl yoktur. Eymir, Kırgöz
ve U yuz G ölü olarak bilinerfler çok küçük ve yazın
suları hiç yok gibidir. O sm ancık ve K argı’da yüksek
dağlar üzerinde tektonik özellikte bulunan birkaç ufak
göl varsa da önem li değildirler. İl sınırları içerisinde
Çorum Barajı haricinde baraj da yoktur. Ancak inşaatına
devam edilen Alaca Barajı ve Kızılırm ak üzerine
planlanan O bruk Barajı projesi devam etm ektedir. DSİ
tarafından yaptırılan sulam a gayeli A hm edoğlan Evciyeni
kışla Şeydim I, Şeydim II, A lacahöyük. Geven,
Bozdoğan, Ç opraşık, Ö rükkaya, Ç atak, Soğucak, İbrahim
Köy, 100. Yıl G öleti, Aksu. G eykoca, İnegazilli
göletleridir. Bunlar 11.594 dekar alanı sulam aktadır.
İklim
Çorum , K aradeniz ikliminden İç A nadolu iklimine
geçiş yeri üzerinde yer alır. Genel olarak yazları sıcak ve
kurak, kışları soğuk ve yağışlıdır. İlkbaharı kısa, sonbaharı
uzun geçen Ç orum ilinde en sıcak ayları Tem m uzAğustos,
en soğuk ayları O cak-Şubat’tır. Kuzeyden
güneye doğru gidildikçe iklim sertleşir. En fazla yağış
Mayıs ayında düşer. Yıllık ortalam a nisbi nem oranı %
65’dir. K ar yağışları, genellikle K asım -nisan ayları arasında
olur. Genellikle kara iklimi hüküm sürer. Sıcaklık
+39,4°C ile -25,6°C arasında seyreder. 30 senelik yağış
ortalaması 395 mm.dir.
Bitki Örtüsü
Tabiî bitki örtüsü açısından çok fakirdir. İç A nadolu
ikliminin hüküm sürdüğü Ç orum ilinde, iklime
paralel olarak step bitki topluluklarına rastlanır. Y üzyıllardır
kesilmesi sebebiyle çok küçük bir alan orm anlarla
kaplıdır. Boş bulunan orm an alanlarında hızlı bir
şekilde ağaçlandırm a çalışmaları sürdürülm ektedir.
Ç orum ilinin % 9’u orm anlıktır. Tarım dışı arazi °7ı 2
olmasına rağmen, yazların sıcak ve kurak geçmesi sebebiyle
yeşillik kaybolur.
Ekonomi
Ekonom i tarım ve hayvancılığa dayanır. Faal nüfusun
% 85’i tarım sektöründe çalışır. Son 10 sene içinde
sanayi sektöründe gelişme eskiye nazaran hızlanmıştır. Tarım: O rta A nadolu ile K aradeniz geçit bölgesinde
yer alan ilde umumiyetle kışları soğuk ve yazları sıcak’
ve kurak sitep ikliminin hakim olması, bu iklim karakterine
uygun olarak hububat ziraatı ön planda gelir. Ekiliş
alanları itibarıyla buğday ve arpa önem li bir üretim
potansiyeline sahiptir. Kızılırmağın suladığı alanda
pirinç tarımı yapılır. Bunlardan başka patates, mısır,
fasulye, çavdar, kendir, yem bitkileri ve diğer sebzeler
de ekilmektedir. Tarım alet ve m akinaları varlığı ise
ihtiyaca cevap verecek şekilde olan Ç orum ’da m odern
tarım a geçiş hızla devam etm ektedir.
N ohut, mercimek, şeker pancarı, ayçiçeği, soğan,
keten ve kenevir bol yetiştirilir. Meyve olarak kavun,
karpuz, ceviz, arm ut, ayva, kayısı, kiraz, erik ve elma
yetişir. A hm et Bey, Ç atalkara ve T okat, Narince sofralık
üzümleri meşhurdur. Üzüm istihsali 100 bin tondur.
Hayvancılık: Çorum ’un ekonomik yapısında, hayvancılık
önemli bir yer işgal eder. Tarım la uğraşan her
ailede, hayvancılık ta yapılır. Bunun haricinde toplu
işletmeler kurulm akta, özellikle tavukçuluk her geçen
gün ilerlemektedir. 10.000 tavuk kapasiteli 5 işletme,
15.000 tavuk kapasiteli 2 işletme, 20.000 tavuk kapasiteli
iki işletme, 50.000 tavuk kapasiteli bir işletme açılmıştır.
1981 kayıtlarına göre aşağıdaki sayı ve çeşitte hayvan
bulunm aktadır: 256.480 tek tırnaklı hayvan, 694.708
koyun, 88.286 kıl keçisi, 162.837 tiftik keçisi, 50.308
m anda, 256.480 sığır ve 927.450 kanatlı hayvan.
Ç orum ilinde arıcılık günden güne gelişme gösterm ektedir.
35.900 arı kovanı bulunmaktadır. Çorum için hayvancılığın
tarım dan ileri olduğu il olarak bahsedilir.
Ormancılık: O rman sahası 360 bin hektara yakındır.
Ayrıca 15 bin hektar fidanlık vardır. Ç orum ’un 147
köyü orm an içinde ve 180 köyü orm an kenarındadır.
Bu köylerin nüfusu 200 bine yakındır. Her yıl 70 bin m ’
sanayi odunu ve 130 bin ster yakacak odun istihsal
edilir.
Asırlar önce Çorum orman bakımından çok zengindir.
Orm anların tahribi ile orm anlar sadece dağlar üzerinde
kalmıştır.
Madenler: Yeraltı kaynaklan çok zengin olan
Çorum ’da maden işletmesi büyük sermayeyi gerektirdiği
için, özel teşebbüsçe işletilen m aden çeşitleri çok
azdır. Ç orum ilinde m aden deyince akla köm ür gelir.
O smancık, İskilip, Bayat hattı zengin linyit yatakları ile
kaplıdır. Bu hat üzerinde Türkiye K öm ür İşletmelerince
işletilen Alpagut D odurga linyitleri, Çorum ve çevresinin
köm ür ihtiyacını karşılam aktadır. Altıbin
D ekar işletme alanına sahip A lpagut D odurga Linyitleri
İşletmesi 1964 yılında üretim e geçmiştir. H enüz
işletilmeyen M .T.A . tarafından tesbit edilen madenler
şunlardır: 300.000 ton rezervm tuz, 200 rezervm pirit,
200 ton bakır rezervm ve daha başka madenler,
m evcuttur.
Enerji: Bölgenin enerji ihtiyacı enterkonnekte sistem
den karşılanm aktadır. Senelik enerji tüketim i 35
K W H.dir. Bu enerjinin 14 K W H ’ti ilçeler ve köylerde,
21 K W H ’ti ise üçe merkezinde tüketilir.
Sanayi: Sanayileşme açısından geri kalmış illerimizdendir.
İm alat sanayinin il ekonom isindeki payı çok
önemli değildir. 19 adet un fabrikası m evcuttur. 1960
yılından sonra toprak sanayii hayli gelişmiştir. Ç orum da
46 adet tuğla ve kiremit fabrikası m evcuttur. İldeki ilk
devlet yatırımı 1957’de üretim e gecen ve bugün 1200 ton
kapasiteli olan çim ento fabrikasıdır.
Ç orum ilinde küçüklü büyüklü 102 adet fabrika
m evcuttur. Bunların 100 tanesi özel sektöre, 2 tanesi
kam u sektörüne aittir. Ç orum ilinde alışılmış sanayi
k o lla rı d ışın d a d e te rja n -e m a y e -k â ğ ıt-a ğ a ç p a rk e –
ferm uar-m akarna-bulgur ve tereyağı fabrikası mevcuttur.
El sanatlarından bakırcılık yaygındır. Çorum ’un
leblebisi m eşhurdur.
Ulaşım: Çorum ili Ankara-Sam sun karayolu üzerinde
olması sebebiyle karayolu ulaşımı gelişmiştir.
D emir ve deniz yolu yoktur.
Nüfus ve Sosyal Hayat
Nüfus: 1980 nüfus sayımına göre. 571 bin 831 kişilik
nüfusun 167 bin 273’ü kentlerde, 404 bin 558’i köylerde yaşam akta, yüzölçümü 12.820 km 2 ve nüfus yoğunluğu k m ’ye 45 kişidir.
Örf ve Adetler: Çorum ilinin yakın bir zamana
kadar bölge olarak sönük bir yerde olması cemiyet hayatında
örf ve âdetlerde eskiye bağlılığın devam etmesine
sebep olm uştur. Yeni yeni değişmeye başlam ış bazı yerleşim
alanları ise halen atalarından kalan gelenek ve
göreneklere bağlılığı sürdürmektedirler. Çorum ’da geleneksel
A nadolu yaşayışı hakim olup, erkek ailenin m utlak
reisi ve hakimidir. Bugün Çorum ’un birçok
köylerinde eski adetler devam etm ektedir. Evlerde tezgâhlarda
dokunan pam uklu bezler iç çam aşırı olarak
kullanılm akta, yün ve tiftikten kum aşlar dokunm aktadır.
K entlerde ö rf ve adetler yok derçecek kadar azalm ış
tır. K ına türküleri ve halayları m eşhurdur. Köy
düğünlerinde davul zurna çalınır.
Halk Oyunları: İğdeli gelin, Dillala oyunu, Çekirge oyunu, Bediriş oyunları meşhurdur.
Mahalli yemekleri: Has baklava, oğmaç, pezi
gömbe, kızartma katmer, mayalı, cızlak, mantı, tutmaç
aşı, çatal aşı, lüle baklava karaçuval helvası, hasıda,
hedik, cilbir, borhana, keşkek, mücver, sasak beyni,
İskilip dolması (torba pilav). İskilip turşusu çok meşhurdur.
Turşu birçok illere tenekeler içerisinde sevk edilir.
Leblebisi m eşhurdur. Ç orum denilince akla leblebi
gelir. Lisanslı sporcu sayısı 1640’tır. Özellikle güreş
sporu olm ak üzere futbol, voleybol, basketbol, tekvando
yaygındır. G üreş milli takım ına çok sayıda
güreşçi vermiş ve şam piyonlar yetiştirmiştir. Toplam
750 yatak kapasiteli, 7 adet hastane vardır. Yalnız karayolu
bulunan Ç orum ’da K aradeniz’i İç A nadolu’ya
bağlayan yoldan başka çevre illeri birbirine bağlayan
bütün yollar Ç orum ’u baştan başa dolaşır.
Ç orum ’da sporun oldukça eski ve parlak bir geçmişi
vardır. Özellikle karakucak güreşi Ç orum yaylalarında
belki de yüzyıllara dayanan bir geçmişe sahiptir. 1952
yılında “ Hale İdman Yurdu” adıyla bir kulüp kurulmuş ve ilk futbol topu Çorum ’a bu yılda girmiştir.
Milli Sporcular: Güreş, Adil Candemir (Londra
Olimpiyat Şampiyonu), Tevfik Kış (Dünya ve Olimpiyat
Şampiyonu), Mahmut Atalay (Dünya ve Olimpiyat
Şam piyonu), H am it K aplan (D ünya ve O lim piyat Şam
piyonu), D ursun Alıcı (Balkan İkincisi), İzzet Büyük
(D ünya dördüncüsü), K âzım Yıldırım, H ayri Polat,
Şevket llgaç, İsmail Çevik (Balkan üçüncüsü), Hüseyin
Teke, M ehmet Uysal, Kemal Saydam , M uham m ed
Bodur.
Halter: H asan Has (Mi’.li-Türkiye rekortm eni, Balkan
İkincisi).
Atletizm: Rıza Kepçeli, 1950 yılında A tatürk Kır
Koşusu O rtaokullar Türkiye Şam piyonu. K am ber
D uran 1971-1972 yıllarında İlkokullar U zun ve Yüksek
A tlam a Türkiye birincisi ve rekortm eni. Ç orum ’da
A nadolu örneğine uygun olarak güreş, cirit, at yarışları,
avcılık ve sinsin adı verilen çoğunlukla davul ve zurna
çalınarak oynanan, halkın iştirakiyle gerçekleştirilen
sporlar yapılagelmiştir.
Eğitim: O kur-yazar nisbeti % 71 ’dir. Erkeklerde bu
oran % 80, kadınlarda % 62’dir. Ç orum m erkez ilçede
248, A laca’da 105, Bayat’ta 50, İskilip’te 125, K argı’da
72, M ecitözü’nde 60, O rtaköy’de 19, O sm ancık’da 95,
Sungurlu’da 138 adet ilkokul, toplam 8 adet temel eğitim
, 26 adet lise, 23 adet te ortaokul vardır. Yüksek okul
olarak 19 Mayıs Üniversitesine bağlı 1 adet Meslek
Yüksek O kulu ve ayrıca 200 kişilik bir yetiştirm e yurdu
m evcuttur.
Yetişen Meşhurlar: Çorum ’da yetişen ünlüler;
Akşem settin, asıl adı M ehm et Şemsettin olup Şamlıdır.
1390 yılında doğmuştur. Osmanlı İmparatorluğunun
büyük bir din âlimi, aynı zam anda doktordur. (Bk.
Akşemseddin) K oca Mehmed Paşa, Sultan ikinci Murad
H an zam anında 10 yıla yakın baş vezirlik yapm ış olan
Koca Mehmed Paşa Osmancıklıdır. Doğum yılı kesin
olarak bilinmemektedir. 1439 yılında 10 yıllık bir başvezirlikten
sonra ölmüştür.
Şeyh uhyiddin-i Yavzi, İskilip’te doğdu. İskilip,
Am asya ve İstanbul’da tahsilini yaparak o zam an
Amasya Valiliği yapan Şehzade İkinci Bâyezid’e öğretmen
oldu. Babası M ustafa İm adi ölünce Zeyniye tekkesi
şeyhi oldu. Ebussuud Efendi Şeyh Muhyiddini
Yavzi’nin oğludur. Ebussuud Efendi, doğruluk ve iyi ahlâk sem bolüdür. Bu sebepten doğruluk ve güzel
ahlâkta tem ayüz eden birine (Sen Ebussuud Efendinin
torunu musun?) denir. İşte uzun yıllar K anuni’ye Şeyhülislamlık
yapm ış olan bu büyük âlim de İskilipli’dir.
Elvan Çelebi, Baltacı Mehmed Paşa, Yedisekiz Hasan
Paşa, Çorum ’un yetiştirdiği büyüklerdendir.
Tarihi ve Turistik Yerleri
Çorum tarihi eserler bakım ından gerçek bir hazinedir.
B aşlıcaları şunlardır: B oğazköy (H attu şaş-
Hattuşa): Anadolum uz’da yaşayan Hitit devletinin
başkentidir. Ç orum ’a (82) km., Sungurlu ilçesine (30)
km. uzaklıktadır. Boğazköy (H attuşaş)rn çevresi 6-8
km. uzunluğunda büyük bir sur ile çevrilidir. 7 kapısı
vardır. Bu kapıların üçü önemlidir. Kral kapı, Aslanlı
kapı ve Yer kapıdır. Yer kapıya 70 m. uzunluğunda bir
yeraltı tünelinden girilm ektedir. Bu surlar içerisinde bir
çok tapınaklar vardır. En önemlisi (Büyük tapınak)
etrafında çeşitli erzak küpleri m evcuttur. Bu tapınak
içinde sütunlu galeriler, rahiblere ait odalar, adak
sunm a yerleri ve kurban kesme yerleri mevcuttur.
Bugün yabancı istilalar ve birtakım tahribat sonucu
duvarların büyük kısmı yıkılmış, 1.5 m. yükseklikte
duvarlar kalmıştır. Hattuşaş şehrinin 5 tapınağının en büyüğü ve en önemlisi büyük tapınaktır. K azılarda 10
binden fazla yazılı tablet bulunm uştur. D ünyanın en
zengin H itit müzesi Ç orum ’dadır. A laca H öyük
(Arinna): A laca 22 km ., Ç orum ’a 45 km ., Boğazköy’e
(37) km. uzaklıktadır. H öyüğün genişliği 277 m., U zunluğu
310 m olup, 20 m. yüksekliktedir.
A lacahöyük’te ilk kazı yapılm asını sağlayan Türk
bilgini İstanbul M üzeler M üdürü Halil Ethem Bey
olm uştur. K azıya 1906-1907 yıllarında başlanılm ıştır.
Altın, güm üş ve tunçtan yapılmış çok sayıda eser bulunm
uştur. Büyük kısmı A nkara M üzesindedir. Geri
kalanı A lacahöyük’tedir. H itit İm paratorluğuna ait
onbinlerce eserin çıkarıldığı tarihi bir hazinedir. Yazılı
Kaya: H attuşaş şehrinin 2 km. doğusunda yer alır. Bu
kaya iki büyük galeriden ibarettir. Taptıkları şeylerin
resimleri ile süslüdür. Büyük galeride insanlar sayısı
(69), küçük galeride ise (18) dir. Bir açık hava tapınağı
olarak kurulan m uazzam kabartm aların M .Ö. 1300
yıllarında Ü çüncü H attuşil zam anında yapıldığı anlaşılm
aktadır. Y azarlı, Büyük G ülücek, Eski Y apar, Kalın
kaya, Kalehisar ve G erdek kayada eski çağlara ait
çeşitli tarihi eser ve kalıntılar vardır.
M erkez ilçedeki m ağaralar: Eski Ekin Mağarası:
Y apm a m ağaradır. Y anından dere geçen bu m ağara
yığılmış taş basam aklarından çıkılınca yontulm uş bir
kapıdan dar bir koridorla geniş bir odaya geçilir. O danın
içerisinde oturm a yerleri ve dışardan ışık alm ası için
bir de penceresi vardır.Gerdek Kaya Mağarası: Ç orum ’
a 12 km uzaklıkta Elmalı köyüne yakın bir yerdedir.
M ağara tek bir odadan ibarettir. Dış duvarları üzerinde
çok enterasan m otifler vardır. Büyük Laçin Mağarası:
Laçin’e 1 km. uzaklıktadır. Bir odadan ibarettir. Mescidi
Mağarası: K aya içine oyulm uştur, köye iki kilom etredir.
Kapılı Kaya Mağarası: Kırkdilim boğazının
bitim inde yüksek odalı bir m ağaradır. G eniş bir penceresi
vardır. Yeni Kışla Mağarası: Mağaranın içerisi 400 m. ve 8-10 m etre yüksekliğindedir. Köye 1 km.dir.
Molla Haşan ve Kadıderesi Mağarası: Y anyana dizilmiş
üç dallı bir m ağaradır. Köye 1 km. uzaklıktadır. Alköy
Mağarası: Cemilbey bucağına bağlı A lköyün yakınında
yerden 4 m etre yükseklikte çok düzgün oyulm uş bir
m ağaradır. Sazak Mağarası: Saçayak boğasına 500 m.
uzaklıkta bir kaya üzerindedir. M ağarada ocak yerleri
ve sedirler vardır. Böğdüz Kıhçören Mağarası: İçerisine,
çok derin bir koridorla girilir. Bu m ağarada söylentilere
göre büyük bir hâzinenin BizanslIlar zam anında saklandığı
söylenm ektedir. M ağaranın ağzı kapalıdır,
azbir yeri açıktır. Kalıçören köyünün güneyindeki dağ
lardan birisidir. İlçelerde: Alaca: Gerdek Kaya M ağarası:
İçerisi dört oda ve bir m ahzenden ibarettir. Y apm a
bir m ağaradır. Büyük Câm i ile Geven köyü arasındadır.
M ecitözü: Çağna Köyü Mağarası: Enteresan bir
m ağaradır. İlçenin 25 km. doğusundadır. Çorum Kalesi:
Ç orum Kalesi Selçuk m im ari özelliğini taşır. Kimin
tarafından yapıldığı bilinm em ektedir. Evliya Çelebi
S eyahatnam esinde D anişm endliler tarafından yapıldığı
bildirilm ektedir. Ç orum Kalesi şehrin güneyinde az
yüksek platform üzerinde ovaya hakim bir yerde kurulm
uştur. K are biçim inde bir kaledir. H er kenarı 80
m dir. Yüksekliği (7.35 m.), duvarlarının genişliği (2.40
m.), kalenin asıl kapısı kuzeydedir. (270×3.10) kapının
iki tarafındaki soldaki oda kale kum andanına aittir. Bir
penceresi vardır. Soldaki oda zindan olarak kullanılm
aktadır. Kale içinde büyük bir câmi vardır. M inaresi
yıkılmıştır. Kale içinde 50 aile oturm aktadır.
İskilip Kalesi: Y üz metre yüksekliktedir. Üç tarafı
kayalarla çevrilidir. Y alnız kuzeybatı kısmı girişe elverişlidir.
Etrafı surlarla çevrilidir. D ört yanında burçlar
bulunm aktadır. Kalenin güneye bakan kısm ında bir
kapısı vardır. Kalede iki gizli yol bulunm aktadır. Birisi
Büyük Câmi yönünde, birisi de T abakhane mahallesine
çıkm aktadır. K alenin kimler tarafından yapıldığı bilinmem
ektedir. Osmancık Kalesi: Eski O sm ancık ilçesinin
doğusunda çok dağlık olan kandiber denilen kalenin
içerisinde kurulm uştur. Surlarının uzunluğu 2500 m.,
yüksekliği 27,5 m.dir. Kalenin-ne zam an ve kimler tarafından
yapıldığı bilinm em ektedir. Kale içerisinde kayaları
oym ak suretiyle yapılmış bir ham am harabesi
bulunm aktadır.
K öprüler: Koyun Baba Köprüsü: İkinci Bâyezid
zam anında yapılmıştır. K öprü yapılm adan önce Kızılırmağın yatağı değiştirilmiş tabanına 2.2,5 km. uzunlu
ğunda büyük taşlarla döşenm iştir. 1486’dan 1491 yılına
kadar devam etmiştir. (205) m. uzunluğunda (7.50)m
genişliğinde en yüksek gözü (25) m. onbeş gözlü çok
m uazzam bir sanat eseridir. D iğer ismi “T aşköprü”dür.
Merkezde O lan Câmiler: Ulu Câm ii (Câm ii Kebir):
Ç orum ’un en büyük câmiidir. Ç orum birçok deprem
lere uğram ış, bazısında çok zarar görm üştür. Bu sebeple
Çorum Camileri de bu deprem lerden zarar görm üş
tür. Ulu Câm i’de zarar gören câm ilerden birisidir. M inberinin
kapısı üstünde 706 senesi Safer ayının onuncu
günü (1306) Ağustos yazısı bulunm aktadır. İkinci Bâyezid
zam anında 1509’da m eydana gelen deprem de
(K üçük kıyamet) ve Y avuz Sultan Selim zam anında
1514’de şehrin üçte biri zarar görüp, Ulu Câmiin yıkıldığı
yazılm ata ise de, bu deprem den sonra câmiin onanım
veya yeniden yapıldığına dair hiçbir haber yoktur.
Osmanlı padişahı Üçüncü Selim zam anında 1793 (H.
1208) yılında deprem den tekrar yıkılan Ulu Câm ii Cebbarzade
Süleyman Bey ile oğlu A bdülfettah Bey zam anında
yapılmak suretiyle bugünkü şeklini almıştır. Bir
söylentiye göre câmi içindeki direklerin K ürtpm arı yöresinden
kesilip getirildiği söylenilmektedir. Ulu Câmiin
bu yapılışı 1810 (H.1225) yılında bitmişti. Sülüs yazı ile
yazılmış iki kitabesi vardır.
Veli D ede isimli bir zat. C um a nam azı kılınırken’
“E y ahali câmii hem en boşaltın. D urm ayın” der. Câm ii
boşaltan halk şiddetli bir deprem in olduğuna şahit olur.
Hamid Câmii: 1561 (H .969) yılında Hüseyin oğlu Rüstem
Bey tarafından yapılmıştır. İnayet Câmii: 17. asır
Osmanlı eseridir. Kubbeli Câmii: O sm anlı devri eseridir.
Hıdırlık Câmii: Eshab-ı K iram ’dan Suheyb-i R um i’ye
saygı nişanesi olm ak üzere ilk defa H ıdır oğlu H ayreddin
tarafından bir câmi yaptırılm ıştır. Beşiktaş m uhafızı
olan Ç orum lu Yedi-Sekiz H aşan Paşanın Suheyb-i
Rum i’den bahsetm esi ve yardım istemesi üzerine padi
şah İkinci A bdülham id’in emirleri üzerine şim diki câmi
ve türbe yapılmıştır. Kitabesi vardır. İskilip ilçesindeki
Câmiler: Şeyh M uhiddin Yavsi Câmii: Ebussuud Efendinin
babası Şeyh Yavsi tarafından tek kubbeli olarak
yapılmış, daha sonra Ebussuud Efendi tarafından ekleme
yapılarak câmi büyütülm üştür. Câmi yanında Ebussuud
Efendi tarafından yaptırılan babasının türbesi vardır. Şeyh Yavsi’nin dikmiş olduğu karaağaç halen câmiin
bahçesinde m evcuttur.
Büyük Câmii; 1839’da yapılmıştır. T abakhane
Câmii: Şeyh M uhiddin Yavsi’nin dam adı Şeyh H abib
yaptırm ıştır. Yeni Câmii: K azasker Cafer Efendi yaptırmıştır.
A laca ilçesindeki Câmiler: Eski Câm i 1763
(H .l 177) yılında kubbealtı vezirlerinden Ö m er Osm an
Paşa tarafından yaptırılmıştır.
O sm ancık’ta Osm anlı sivil m im arisinin güzel örnekleri
vardır. A kşem seddin Câm iini F atih’in Hocası
A kşem seddin yaptırm ıştır. Şeyh Câm ii. Ciğer Câmii,
H ızırzade M ehmed Paşa Câmii, tarihi ve mimari kıymet
taşır. K argıda Mihri H atun Câm ii, M ecitözü’nde
Elvançelebi K öyü Câmii tarihi eserlerdir. O sm ancık’
taki İm aret Câm ii (K oca M ehm ed Paşa Câm ii) İkinci
M urad’ın veziri koca M ehm ed Paşa tarafından 1430
senesinde yaptırılm ıştır. Selçuklu tekniği hakim dir,
kapısı cevizden olup üzerinde çok zarif ve şanatkârâne
bir işçilikle işlenmiş oym a süslemeler vardır. G ranit
taştan yapılı m ihrabın geom etrik süsleri çok güzeldir.
Câmii yanında im aret vardır. D ördüncü M urat Bağdat
seferinden dönerken ailesi M ihrihatun K argı’da vefat
edince, buraya Mihrihatun Câmi ve Hamamı yaptırılmıştır.
Halen hamam olarak kullanılmaktadır. Ali Paşa
H am am ı: (Yeni H am am ) Çarşı içinde saat kulesi
yanında bulunm aktadır. En büyük ham am dır. E rzurum
Beylerbeyi olan Ali Paşa tarafından 1573 yılında
yapılmıştır. H alen ham am olarak kullanılm aktadır.
Paşa H am am ı (Tacettin Paşa H am am ı): Ç öplük semtinde
bulunân bu ham am Taceddin İbrahim Paşa bin
Hacıbey (Tacizade) tarafından 1484 yılında yaptırılmış
tır. H alen ham am olarak kullanılm aktadır. Çavuş
H am am ı: M ustafa Ali Efendi tarafından 1595 yılında
E m ir A hm ed m ahallesinde y aptırm ıştır. Şim di
ham am olarak kullanılm aktadır.
İskilip’te Deri ve Sabak H am am ı (Fatih devrine ait),
O sm ancık’ta K ara M ehm ed Paşa’nın yaptırdığı 2
ham am dan K öprübaşı’ndaki yıkılarak polis karakolu
yapılmıştır. Sungurluoğlu ham am ını 1756’da Sunguroğlu
M ehm ed Bey yaptırm ıştır. Kaplıca ve İçmeler:
A rak ve Kareciviran M adensuyu ile Laçin H am am ı
idrar yolları hastalığına iyi gelir. M anastır İçmesi, G ök-
çedoğan M adensuyu ile Figani H am am ı çeşitli hastalıklara
iyi gelir. Çayköy ve Meşe ılıcaları çok faydalıdır.
Gezilecek Yerleri: Belediye Parkı: 40 bin m 2lik bir
sahada ağaçlı, çiçekli bir mesire yeridir. 1884’de K aym akam
M ahm ut Bey yaptırm ıştır. Kuş Sarayı: Ç orum ’a 20
km. uzaklıktadır. Ağaçlık, sulak bir mesire yeridir. Köse
Dağı: Ç orum ’a 23 km. uzaklıkta, 1700 m. yükseklikteki
Köse D ağın sırtları güzel bir yayladır. Çam ağaçları bol
ve lezzetli suları vardır. K ızılırm ak kuşbakışı görünür.
Çatak: Ç orum ’a 20 km. uzaklıkta orm an içi bir mesire
yeridir. Keklik ve üveyik av kuşlan çoktur. Hacılar H anı çamlığı ve park orm anı (Ç orum -Sam sun yol üzerinde)
güzel mesire yerleridir.
Çorum Saat Kulesi: 1894 tarihinde İkinci A bdulhamid
H an ’ın Beşiktaş m uhafızı, Yedisekiz H aşan Paşa
tarafından yaptırılm ıştır. Saat Kulesi 27,5 m. yüksekli-
ğindedir. Tabanı sekiz köşeli olup, 5.3 m. çapındadır.
H er köşesi 2,1 m.dir. Kulenin gövde çapı 3.9 m. olup, 24
köşegenlidir. Kuleye döner merdivenle çıkılır. 81 basamağı
vardır. Saatin rakam ları dairesi çapı 1,5 m. olup,
yelkovan uzunluğu 85 cm., akrep uzunluğu 70 cm .’dir.
Geniş ve çok derin bir temel üzerine oturtulduğu söylenmektedir.
68 cm. genişliğinde, 1.70 m. yüksekliğindeki
kapısının üzerinde 60×95 cm. ebadında bir kitabesi
vardır. Saatin kiliseden getirildiği söylenm ekte ise de bu
konuda herhangi bir kayıt mevcut değildir.
Kitâbesi
Şehinşah-ı zam an A bdülham id H anı kerem karın
Ferikan-ı K iram ından H aşan Paşa-i bi hem ta
Bütün evkatını vakfeyle ihya-i hayrata
Muvaffak eylesin hem de aynı âm âline mevlâ.
Bu saat kulesi ezcüm le hayrât-ı gü zinden
Yapıldı yümn-i evferle bu şehri eyledi ihyâ
Çıkıp bir vakti eşrefde yazıldı babına tarih
Bu kıykat-ı çelil yaptı bak hutf-u H utf-u H aşan Paşa.
Saat Kulesi restore edilmektedir. Sungurlu Saat Kulesi:
1892 yılında K aym akam Edib Bçy tarafından yaptırılmıştır.
Koyunbaba Türbesi: O sm ancık ilçesindedir.
İkinci Bayezid devrinde yapılmıştır. T ürbe, tekke, im aret
ve kervansaray bir külliyedir. Bugün yalnız türbe
kalmıştır. Merkez ilçede Hamamlar: G übür H am am ı,
U lucâm i karşısında bulunm aktadır. 1436 yılında yapılmıştır.
Sonradan birtakım değişiklikler yapılmıştır.
İlçeleri
Ç orum ilinin biri m erkez (Ç orum ) olm ak üzere 8
ilçesi vardır. M erkez: 1980 nüfus sayım ına göre toplam
nüfusu 168 bin 985 olup, bunun 75 bin 726’sı kentlerde
ve 93 bin 259’u köylerde yaşar. Y üzölçüm ü 2478 km 2 ve
nüfus yoğunluğu 68’dir. M erkez bucağına bağlı 136,
Cemil Bey Bucağına bağlı 22, Laçin Bucağına bağlı 16
ve Şeydim Bucağına bağlı 34 köyü vardır.
Alaca: 1980 nüfus sayım ına göre toplam nüfusu 56
bin 724 kişi olup, bunun 15 bin 649 kişisi ilçe merkezinde, 41 bin 075 kişisi de köylerde yaşar. Yüzölçümü
1371 km 2dir. K m 2ye 41 kişi düşm ektedir. A laca ilçe
m erkezine bağlı 99 köyü vardır. Yüksekliği 930 m. olan
Ç orum ’un en yüksek ilçesidir. Eski adı H üseyenabaddır.
Ekonom isi tarım a dayanır. İlin tahıl am barıdır.
A yrıca keten, kenevir ve baklagiller yetişir. A lacahöyük
ilçeye 15 km. uzaklıktadır. Alaca ovası üzerinde
kurulm uştur.
Çorum, tarihin çok eski çağlarından beri çeşitli millet ve kavimlere
merkez olmuş şehirlerimizden biridir. Yapılan kazı ve tarihi araştır
malara göre Hititlerden BizanslIlara kadar birçok devlet bölgede
hüküm sürmüştür. Nihayet Malazgirt zaferinden sonra Selçukluların
eline geçen Çorum ve havalisi o tarihten beri önemli bir Türk
yurdu olarak kalmıştır. Resimlerde Çorum’un en eski ilçesi olan
Iskilip’den bir görünüş ve buradaki Şeyhyavsi Câmii.
Bayat: 1980 nüfus sayım ına göre toplam nüfusu
31.957 kişi olup, bunun 5.366 kişisi ilçe m erkezinde
26.591 kişisi de köylerde yaşar. Y üzölçüm ü 784 k n rd ir.
Kilom etrekareye 41 kişi düşm ektedir. Bayat ilçe m erkezine
bağlı 36 köyü vardır. Ekonom isi tarım ve hayvancı
lığa dayanır.
İskilip: 1980 nüfus sayım ına göre toplam nüfusu
72.569 kişi olup, bunun 16.846’sı kentlerde, 55.723 kişi
köylerde yaşar. Y üzölçüm ü 1678 k n rd ir. N üfus yoğunluğu
43 kişidir. Ç orum un en eski ilçesidir. M erkez
ilçeye bağlı 70 köyü vardır. Ekonom isi tarım a dayanır.
K üçük el sanatları, dericilik ve kunduracılık yaygındır.
Lise ve hastanesi vardır.
Kargı: 1980 nüfus sayım ına göre toplam nüfusu
31.247 kişi olup, bunun 5.229’u ilçe merkezinde, 26.008’i
köylerde yaşar. Y üzölçüm ü 1301 k n rd ir. Kargı ilçe
m erkezine bağlı 49, H acıham za bucağına bağlı 9 köyü
vardır. Nüfı™ yoğunluğu 24 kişidir. Yüksekliği 450
m etredir. Ekonom isi tarım a dayanır. Tahıl, sebze ve
meyve yetiştirilir. Kıl ve tiftik keçisi çoktur. Samsun-
İstanbul karayolu üzerindedir.