AFYON (Opium)

Familyası: Gelincikgiller (Papaveraceae), Türkiye’de yetiştiği yerler: Afyon,
İsparta Uşak, Denizli. Elde edildiği bitki: Haşhaş
(Papaver somniferum),
Haşhaş bitkisinin genç kapsüllerinin (meyvalannın) özel bir bıçakla enine çizilmek sûretiyle dı­
şarı çıkan ve hava ile temasta katılaşan sütüdür.
Kapsülden çıkan süt (lateks) önce beyazdır,
sonradan koyu esmer bir renk alır. Afyon sakızı denen bu katılaşmış süt, yine özel bıçaklarla toplanır. Bu şekilde elde edilen afyon, çok eski zamanlardan beri ilâç ve keyif verici olarak kullanılmaktadır. Bu işler için Hindistan’da, Çin’de,
Eski M ısır’da haşhaş başları kullanılmıştır. Hipokrat, eserlerinde haşhaştan bahsetmiştir. Plinius (M.S. 23), haşhaş başlarının çizilerek afyon elde edildiğini yazmıştır.
Opium deyimi de Yunanca opos (özsuyu)dan
gelir. Romalı bilgin Dioskorides eserlerinde afyonı
uzun uzun anlatmaktadır. Türk-İslâm hekimlerin
den Râzî, İbn-i Sînâ ve İbn-i Zübeyr, afyonu ök
sürüğe karşı kullanmışlardır.
Afyonun bileşiminde yaklaşık % 20-25 ora
nında alkaloid vardır. Bundan başka reçine, kau
çuk, yağ, mum, müsilaj ve asitler de vardır. Türl
afyonlarının içinde % 10-25 nisbetinde alkaloid bulunur. Türk afyonu morfin bakımından dünyâda er
zengin afyondur. Türk afyonunda 25 çeşit alkaloid bulunur. Bu alkaloidlerin başlıcaları şunlardır:
Morfin: Afyonun en önemli alkaloididir. %
12’sini teşkil eder. Tıpta çok iyi bir ağrı dindiricidir. Keyf verici olarak kullanılması da yaygındır.
Kodein: Morfine göre daha az zehirlidir. Alış­
kanlık yapma özelliği morfinden daha azdır. Daha çok öksürük kesici olarak kullanılır.
Papaverin: Uyuşturucu (narkotik) etkisi fazla değildir. Kaslar üzerinde kasılmayı önleyici etkisi vardır.
Morfinde bundan başka tebain, narkotin, lavdanin, reaodin gibi alkaloidler de vardır.
Afyonun tıbbî kullanımından başka uyuşturucu
olarak kullanımı da yaygındır. Özellikle içinde morfine karşı alışkanlık meydana getirmesi çok mühim
bir sosyal hâdise hâline gelmiştir. Morfinman annelerin çocukları anne kamında bu maddeye alış­
makta, doğunca morfin açlığı hissetmektedirler.
Afyon alkaloidlerinin elde edilmesinden sonra, bunların formüllerinde bazı değişiklikler yapılarak tedavide kullanılmıştır. Bu maddelerin
keşfinden maksat; morfin ve diğer afyon alkaloidlerinin ağrı kesici, öksürük dindirici vs. faydalı
te’sirlerinin arttırılması; alışkanlık yapıcı, kusturucu v.s. gibi zararlı ve istenmeyen etkilerinin ise
azaltılmasıdır. Bu gâyeyle bir çok sun’î veya yarı sun’î maddeler elde edilmiştir.
Toplumda her yaş ve sınıftan kişi morfin iptilâsına tutulabilmektedir. Bu bakımdan haşhaş ekimi her ülkede hükümetin kontrolü altında yapılır.
Afyon ticâreti dâimâ kontrol altına alınmaya çalışılmış ve çalışılmaktadır. Yurdumuzda önceleri
yaygın olan afyon zirâati’bugün çok sınırlı bir
bölgede yapılır. Türkiye, kaçak afyon ekimi ve
ticâretine karşı büyük bir başarı sağlamıştır.