Asıl mevzûumuz olan ucuzlama ve pahalılaşma meselesine gelince bundan maksad, iki mâden esasına dayanan para sistemlerinde görülen olaylardan biridir; burada çeşitli sebeplerle altına nisbetle gümüş paranm (dirhem) , gümüş paraya nisbetle bakır vb. mâdenden yapılmış paranm (fülûs) kıymetinin düşmesi bahis mevzûudur. İşte bu düşüş mahiyeti bakımmdan enflâsyondan farklı da olsa benzeri neticeler doğurmakta, ezcümle paranın mal karşısındaki değerine tesir etmektedir. İmam Ebû-Hanîfe gerek beyi ve gerekse karz akidlerinden hasıl olan borçlarda, para kıymetinin değişmesinin miktara tesirini caiz görmemekte, akid yapılırken üzerinde anlaşma hasıl olan miktarın ödeneceğini ifade etmektedir. İmam Ebû-Yûsüf ise önceleri aynı görüşü paylaşırken sonra bu içtihadından rucû etmiş ve ödeme sırasında konuşulan paranm kıymeti düşmüş ise akdin (satım akdi, ödünç verme akdi vb.) yapıldığı sıradaki kıymeti ödenir demiş ve fetvâ da buna göre verilmiştir. (4) Günümüzde gümüşün değeri çok değiştiği ve ödeme vasıtası olarak da hiç kullanılmadığı için altım esas almamız gerekecektir. Buna göre bir örnek vermek gerekirse akdin yapıldığı sırada cumhuriyet altmı bin lira iken ödeme yapılacağı zaman 1100 liraya yükselmiş, yâni kâğıt para, altına nisbetle %10 değer kaybetmiş, ucuzlamış ise yüz bin T.L. olan borç yüz on bin lira olarak ödenecektir. Meseleyi «mevzûun tayini» açısından ele alırsak: Mevzû veya bedel ileride değişikliğe uğraması ihtimali ile birlikte tayın edilmiş olmaktadır. Akde mevzû veya ödeme vasıtası olan paranm kıymet bakımından değişmesi, ödeme sırasında onun —rakkam olarak— miktarının değişmesi ve dolayısıyle miktarın önceden tayin edilememesi demektir. Buna rağmen akdin sahih olması, belli bir esasa, ölçüye ve kriteryuma göre kabil-i tayın olan mevzûlarda, bilfiil önceden tayin edilemeyişin, akdin sıhhatine dokunmaması hükmüne dayanmaktadır. Bilâhare ödenecek olan meblağı, akid yapılırken belirleyebilmek (tayin) için kullanılacak ölçü nedir? Yukarıda altım misâl olarak kullandık. Ancak günümüzde altm da istikrarlı bir ölçü olmaktan çıkmıştır. İktisâdi, psikolojik ve milletlerarası birçok hâdise ve faktör, altının değerine ve altma karşı talebe tesir etmekte, altm fiatlannda büyük iniş ve çıkışlara sebep olmaktadır. Bu sebeple paranm değer kaybmm miktarını tesbit için, tarafları mutazarrır etmeyecek daha müstakar ve sağlam