PULKANATULAR

a. Sıvı besinleri emmeye yarayan bir hortumu ve mikroskobik pullarla kaplı dört kanadı bulunan, erişkinine kelebek, larvasına tırtıl, hareketsiz nemfine krizalit ya da krizalis adı verilen böcekler takımı. (100 000’i aşkın tür kapsayan büyük bir takımdır. Bil. a. Lepi- doptera.) [Eşanl. KELEBEKLER.] —ANSİKL. Pulkanatlıların hacimli v bileşik gözleri, genellikle uzun ve çeşitli tipte duyargaları (ama her ucunda bir düğme ya da gündüzkelebeklerinde olduğu gibi bir topuz) bulunur. İlkel biçimlerinin çiğneyi* ci ağız parçaları vardır; buna karşılık bütün geri kalan kelebeklerde yarım silindir biçiminde uzamış ve birbirine sıkı sıkıya yapışmış artçeneler, dinlenme anında dudak palpleri arasında sarmal bir yay gibi duran, ama açıldığında böceğe besleyici suları (çiçeklerdeki balözü gibi) emme olanağı veren bir sarmal hortum oluşturur. Ortagöğüs (mezotoraks) ve artgöğsün (metatoraks) her birinde pullar ile kaplı bir çift kanat bulunur; bu pullar derialtı hücrelerin salgıladığı, renkleri özel fiziksel bir yapıya ya da boyarmaddelere (ya da her ikisine birden) bağlı olan yassı kıllardır. Erkeklerde, çoğunlukla androkoni adı verilen özel pullara rastlanır. Eşey’ayrılığı bazen çok belirgin olabilir. Uçma sırasında ön ve arka kanatlar, bir birleştirme düzeneği sayesinde, tek bir kanat gibi hareket ederler. (-> jugum, fraenulum.) Larvalar ya da tırtıllar, tırtılsı tiptedir; gövdeden belirgin biçimde ayrılan kafa, iyice sertleşmiş bir kafa kapsülü, bir çift duyarga ve çiğneyici ağız parçaları kapsar. 5 eklemden oluşan, bir tırnakla son bulan üç çift göğüş ayağı (ya da “gerçek ayak”) ve genellikle, çekmenlerle ya da loplarla son bulan 5 çift zarsı karın ayağı (ya da “yalancı ayakları”) vardır. Mühen
dispervanegillerde yalnızca 2 çift karın ayağı bulunur. Nemfler ya da krizalitler iyice kitinlidir, çıplak (yere ya da toprağın içine serbestçe bırakılır ya da bir desteğe bağlanır) ya da ipek bir koza içinde olabilir’ Kelebeklerin görünüşü hem güzellikleri, hem çok biçimlilikleri (erkekle dişinin farklı görünümde olması, pösilogini, mevsimlere göre farklı biçimlerde olmaları) hem de çevre renklere uyma yetenekleri açısından ilginçtir. Çok obur olan tırtılların birçok türü, ekinlere, depolanmış tahıllara, hatta giysilere (güveler) zararlı olmaktadır; polifaj ya da çok katı monofaj beslenebilmektedirler; bu tırtılların bazıları endofajdır (delici tırtıllar); bazılarıysa yuvaların ya da cepler’in (keselitırtıllar) içinde kümelenirler. Asya kökenli bazı türler ipek salgılar ve ipekleri oldukça makbuldür: dut Bombyx’i, aylandız Bombyx’i, ipekböceği vb. Pulkanatlılar, bütün evrelerinde, birçok düşmanın (özellikle kuşlar; larva evresinde, daha çok asalak zarkanatlılar) saldırısına uğrarlar. Pulkanatlılar takımının gelişmesi Kretase’de başladı ve çiçekli bitkiler her evrede (bu hayvanların temel besin kaynağı oldu) yayılımını adım adım izledi. Pulkanatlılar, biri çok büyük biri küçük iki altttakıma ayrılır: Homoneura (iki çift kanattaki sinirler birine benzer ya da çok az farklıdır: Micropterygidae; Hepialidae)’, Heteroneara (sinirleri hiç birbirine benzemez; eski sınıflandırmaların öbekleri .bu alttakımda yer alır: küçükpulkanatlılar (cü- cepervanegiller, Nepticulidae, incurver’h dae), gecekelebekleri (geceleri ya da alacakaranlıkta etkinlik gösterirler; keçigüve- sigiller, güvegiller, yaprakbükengiller, piral- giller, mühendispervanegiller, kukumav- pervanegiller, ipekböceğigiller, Sphinği- dae) ve gündüzkelebekleri (lahanakelebe- ğigiller, Papilionidae, güdükbacaklıkele- bekgiller, Lycaenidae). [-* TIRTIL, KRİZALİT, kelebek.]