okyanusların oluşumu

KITALARIN VE OKYANUSLARIN MEYDANA GELÎŞÎ

VE

YERALTI ZENGİNLİKLERİNİN OLUŞUMU

VI. DEltS
KITALARIN VE OKYANUSLARIN MEYDANA GELÎŞÎ

VE

YERALTI ZENGİNLİKLERİNİN OLUŞUMU

Yerkabuğunun oluşumu ve gelişmesi: Başlangıçta nebula halinde lan dünyamızın yavaş yavaş soğuduğunu öğrenmiş bulunuyoruz. Bu soluna neticesinde dünya üzerinde ince bir kabuk meydana gelmiştir. Bu, k yerkabuğudur. Yerkabuğunun daha sonra ne gibi dönemlerden geçerek ıgünkü halini aldığım jeoloji adı verilen bilim araştırır. Bu bilim, kayarı, onlann durumunu, içlerindeki organik kalıntıları (fosilleri) incelerek ve karşılaştırarak yerkabuğunun nasıl geliştiğini aydınlatmağa lışır.

Kabuk bugünkü şeklini çok uzun bir zamanda almıştır. Radyoaktif maddelerden ydalamlarak yapılan hesaplara göre, ilk yerkabuğunun meydana gelişinden bu na 4,6 milyar yıl geçmiştir. Bu, tarih devirlerinin süreleri ile karşılaştırılmaca k kadar uzun bir zamandır, örneğin, ilkçağdan bugüne kadar geçen zaman ancak

3 bin yıl kadardır. İste, bu uzun süre boyunca meydana gelen çeşitli olaylarla “kabuğu durmadan değişmiş, kıtalar ve okyanuslar meydana gelmiş ve en sonunda •yüzü bugünkü şeklini almıştır.

Yerkabuğunun tarihi, bazı önemli jeolojik olaylara ve canlıların girdikleri aşamalara dayanılarak, birbirinden farklı beş döneme ay-r. Bunlara jeolojik samanlar denir. Süreleri ve başlıca karakteris-olayları Tablo VI/I’de özetlenerek gösterilmiştir. Tabloya göre, jeolo-zamanlarm süresi, geriye gidildikçe uzar; en eskisi, en uzun olanıdır; •esi de, bütün öteki zamanların toplamından fazladır. Gene aynı tablo e, yerkabuğunun bazan sakin kaldığını, bazan da şiddetli kıvrımlara -adığını gösterir. Yerkabuğunun bu hareketli zamanlarına dağ olunu (orojensz) dönemleri denir. Bunlardan, ilkel ve birinci zamanda ydana gelenlere eski kıvrımlar adı verilir. Üçüncü zamanda meydana in kıvrımlara da yeni kıvrımlar (veya: Alp kıvrımları) adı verilir. Bu-ıkü kıtaların bazı kısımları eski kıvrımlardan yapılmıştır, örneğin Do-Avrupa, Suriye – Arabistan, Afrika ve Kanada’da durum boyledir. Yer-ıuğunun ve kıtaların bu eski kısımlarına kıta çekirdeği denir.

YERKABUĞUNUN TARİHİ

Eski Dünya kıtalarının farklı yaştaki parçalardan yalgını göstermektedir, örneğin, Avrupa’nın en eski kısmını, tskandi-ya’dan Urallar’a kadar uzanan bir alan meydana getiriyor. En eşiti tavlarla oluşan bu kısım Avrupa’nın çekirdeğidir. Daha sonra, birinci anda meydana gelen kıvrımların bu çekirdeğin etrafına eklendiğini iyoruz. Demek ki kıtanın çekirdeği, kara haline geçen bu yeni kısım-ı yamanması ile büyümüştür. Nihayet en sonra kıtaya, üçüncü zada kıvrılarak yükselen ve kara haline geçen yerler de eklenmiş, böy-Avrupa bugünkü şeklini almıştır. Öteki kıtalarda da durum aynıdır, ilde kıtalar, çeşitli zamanlarda kıvrılan ve kara haline geç©n kısım-ı birbirine lehimlenmesi ile oluşmuşlardır.

+«mJ»r ileriyi* Mlrülmilştür. A»ıtğıda bunlardan ikisi hakkında kısaca bilgi veril*!* sektir. Bunlardan biri eski (büzülme teorisi), öteki daha yeni (kıta kayma teorisi) dır.

1 – Büzülme teorisi: Dünyanın zamanla ısı kaybettiği görüşüne dayanır. Bu soğuma neticesinde dünyanın iç kısımları büzülür, yani hacmi küçülür. îç kısmı kuşatan yerkabuğunun da buna bağlı olarak hatunini küçültmesi, yani daha küçük bir küre haline gelmek için büzülmesi gerekir (Şekil: VI/2). Fakat yerkabuğunun her tarafı aynı özellikte olmadığından büzülme her tarafta düzenli bir şekilde olamaz: Kabuğun bazı kısımları sertleşmiştir; buraları kırılarak, bükülerek yükselir veya çöker. Oysa kabuğun bazı kısımları daha yumuşaktır; onun için bu kısımlarda büzülme, katlanmalar ve kıvrılmalar şeklinde olur.
Şek. VI/2— Büzülme teorisine göre kıvrımların ve kırıkların oluşumu.

îgte, yerkabuğunun bu hareketlerle çukurlaşan bazı büyük kısımları okyanus çanakları haline geçmiştir; yükselen, kıvrılan bazı kısımları ise kıtaları meydana getirmiştir.

Fakat büzülme teorisi bugün yetersiz sayılmaktadır. Çünkü birçok olayları açıklayana; bazı bilimsel sonuçlarla da bağdaşmaz Zaten bugün dünyanın soğumadığı, hatta tersine, ısındığı sanılmaktadır. Bu ısınma, yerkabuğunda ve onun altında bulunan radyoaktif maddelerin parçalanmasından meydana gelmektedir.

g — Kıta kaymam teorisi: Bu teoriye Wegener teorisi de denir. Çünkü bunu ilk önce ileriye süren ve geliştiren VVegener isimli bir bilgindir. Bu teori, yerkabuğunun yapısı hakkında IV. derste de verilen bilgilere uygundur.

Teoriye göre başlangıçta yerkabuğunun üst kısmı yani Sial tek bir parça idi (Şekil: VI/S). Bu Sial kütleleri, kabuğun daha yoğun olar. a!t kısmı yani Sima üzerinde yüzüyordu. Daha sonra Sia! parçalanmış, bu parçalar Sima üzerinde kayar»k

egener teorisine göre kıtaların ve okyanus çanaklarının oluşumu,

: birer kıta halinde birbirinden uzaklaşmaya başlamıştır. Simanın, Sial tarafından ilmediği yerlerde ise başlangıçta tek bir okyanus halinde Pasifik uzanmakta idi. ı parçalarının ayrılması ve kaymaları üçüncü zamanda kuvvetlenmiş, birbirinden daşan parçalar arasına denizin sokulması ile de Atlas ve Hint okyanusları meyil gelmiştir. Bugünkü kara ve deniz dağılışı ise üçüncü zaman sonlarında ortaya ııştır.

Kıvrımların oluşumu da, kıta parçalarının kayma şeklindeki bu yer değiştirmene ilgilidir: Birbirine yaklaşan veya bir yöne doğru kayan kıtaların önündeki

denizlerde çökelen tortular, ilerleyen kıtaların basıncı altında sıkışarak çeşitli şekillerde kıvrılmalardır. Bu yeni kıvrımlar kıtalara eklenmiş, kıtalar da böylece zamanla büyümüşlerdir (.Şekil: Vl/h).

Yerkabuğunun yapısı ve yeraltı zenginlikleri: Yerkabuğunun yapısı ve geçirdiği gelişme ile yeraltı zenginlikleri arasında sıkı ilişkiler vardır. Çünkü maden yatakları geçmiş devirlerin bugünkünden farklı şartlan altında meydana gelmişlerdir. Bunların bir kısmı volkanik olaylarla ilgilidir. örneğin, Türkiye’nin çok zengin krom yatakları volkanizma olaylarına bağlı olarak meydana gelmiştir. Kurşun, pirit, manganez gibi madenlerimiz de gene volkanik olaylarla ilgilidir. Elmas, volkanik patlamalar sırasında meydana gelen kuyu gibi çukurluklarda bulunur. Uranyum, grafit gibi bazı madenlere ancak eski kıta çekirdeklerinde raslamr.

Yeraltı zenginliklerinin diğer bir kısmı jeolojik devirlerin değişik iklim şartlan altında çeşitli yollardan meydana gelmiştir, örneğin kayatuzu, jips, borasit, potas yataklan göllerin ve denizlerin dibinde kimyasal tortular olarak çökelmişlerdir. Taşkömürü ve ünyit organik yoldan oluşmuş yeraltı zenginlikleridir. Bunlar bitki artıklannm, gövdelerinin kömürleşmesi ile meydana gelmişlerdir. Bunlardan taşkömürü birinci zaman arazisine bağlıdır. Linyit daha sonra teşekkül etmiş, daha yeni bir kömilr türüdür. Petrol de belli şartlar altında, organik yoldan meydana

yeraltı zenginliğidir. Yerkabuğunun birikme ve çukurlanma alanlarınla, organik maddelerin dönügmeaiyle olufmuc ve gene yerkabuğunun bolii »ellikteki yerlerinde depo edilmiştir.

Bu açıklamalardan anlaşılıyor ki yerkabuğunun yapın ve geçirdiği jeolojik eliıime ile yeraltı zenginlikleri arasında sıkı ilişkiler vardır. Bu bakımdan kıtaların *|itll bölgeleri arasında önemli ayrılıklar olduğu için, dünya lizerinde yeraltı nrıginliklerinin dağılışı da eşit değildir. Bazı ülkeler, özellikle kuzey orta kuşak uralarmm birinci zamanda kıvrılmış bölgeleri bu bakımdan çok daha şanslıdır. >y*a güney yarımküre karaları çok daha fakirdir. Bu durum, kara ve deni* dağılış» akımından güney kıtalarının elverişsiz durumunu büsbütün ağırlaştırmıştır. Buııa M’fjihk Orta ve Batı Avrupa ile Amerika Birledik Devletlerinin endüstri alanında Düşmesinde ve büyük güç kazanmasında zengin demir ve kömür yataklarının vt ifrer yeraltı zenginliklerinin büyük rolü olmuştur. Sovyetler Birliğihin endüstri alcında güçlenmesi de gene yeraltı kaynaklama sahip olması ile ilgilidir. Görülüyor

i yerkabuğunun yapısı, yeraltı zenginlikleri ile insan toplumlannın içinde yaşadığı rtamı, ekonomik gelişme derecesini ve ekonomik gücünü büyük ölçüde etkilemiştir, [ele bazı ülkelerde yeraltı zenginlikleri bugün bağlıca gelir kaynağı durumundadır, leselâ, bugün kalay Bolivya’nın, bakır Sili’nin, petrol İran körfezi çevrecindeki Ikelerin ekonomilerinde en önemli yeri tutmaktadır.