TRABZON
ğu kendisini terk edince (1681), eski teklifini bu kez yeni Sadrazam Kara Mustafa Paşa’ya tekrarladı ve ona hediyeler göndererek istediğini elde etmeyi başardı. Tököli’ye “Orta Macar Kralı” unvanı verildi. OsmanlIlardan aldığı yardımcı kuvvetlerle birçok Avusturya kalesini ele geçirdi. İkinci Viyana Kuşatması bozgunundan sonra, önceden aldığı kaleleri kaybetti. Munkaes’te teslim olarak (1688) Viyana’ya götürüldü. Serbest bırakılınca kendisine sadık kalan taraftarlarıyla Osmanlı ordusunda görev aldı. XIV. Louis’nin diplomatik bir girişimi sonunda Türk-Ta-tar kuvvetlerinin başında Transilvan-‘ ya’ya girdi ve Cermen İmparatorluğu askerlerini Zermest’te yenilgiye uğrattı (1690). Karlofça barış görüşmelerinde AvusturyalIlar, Tököli’nin kendilerine teslimini istedilerse de OsmanlIlar, bunu kabul etmediler.
Uşi (Ouchy) Antlaşması ile yöre İtalyanlara bırakıldı.
TRABZON, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde il ve bu ilin merkezi olan kent. Doğuda Rize, güneyde Gümüşhane, batıda Giresun İlleriyle sınırlanan Trabzon, kuzeyde Eynesil doğusundan Of’un doğusuna kadar Karadeniz kıyılarına açılır. Bu kıyılar genellikle dik ve yalıyarlıdır; yarım daire şeklinde küt burunlar oluşturur, aralarına da küçük koylar girer (il merkezinin batısında, Yoroz-Fener Burnu ve doğusundaki Polat-hane Koyu gibi). Trabzon, alan bakımından küçük illerimizden biridir (4.685 km.2). Rize hariç, Karadeniz kıyılarına açılan illerimizin hepsi, Anadolu’nun iç kesimlerine doğru az çok sokuldukları halde, Trabzon ili kıyı boyunca ortalama genişliği kuşuçuşu 50 km.yi bulmayan bir şerit oluşturur. Bu sınırlarıyla, Doğu Karadeniz dağlarının kıyı sıraları içinde kalır. Bu sıralar, kıyıdan başlayarak, Gümüşhane sınırına kadar giderek yükselir ve doruk çizgisine ulaşırlar. En yüksek dağlar Soğanlı sıraları üzerindedir: Kemer Dağı 2.870, Pölüt 2.879; Çakırgöl dağlarında ilin en yüksek noktası olan Deveboynu Tepesi 3.082 metredir. En tipik şeklini Doğu Karadeniz bölümünde bulan, “kışları ılık, yazları serin ve nemli; her mevsime oldukça
2101
TRABZON
TRABZON
Yüzölçümü Nüfusu İlçe sayısı İl trafik kodu
: 4.685 km.2 : 795.849 (1990) : 17 : 61
Trabzon kentinden genel bir görünüş
zinde yer alan Kale ya da Güzelhi-sar’ın meydana getirdiği çıkıntının doğusunda kentin limanı bulunur. Bugünkü modern liman kuruluşlarına kavuşmadan önce Trabzon, fırtınalara karşı açık bir limandı. Bununla birlikte, geçen yüzyıllarda, özellikle 19. yüzyılda Karadeniz kıyılarının en önemli ticaret iskelesiydi. Çünkü İran Azerbaycanı’nı denize bağlayan en kısa karayolu, Trabzon’da sona eriyor; İran’ın bu yöresi, dış ticaretini bu liman üzerinden yapıyordu. Bu nedenle 19. yüzyılın başlarında Trabzon, 50.000’e yakın nüfuslu bir kentti. Oysa aynı tarihte, bugün nüfusları 100.000’I aşan birçok Anadolu kenti bir kasaba durumundaydı. Fakat, 20. yüzyılın başlarından beri Trabzon eski önemini yitirmeye ] başladı. Bunun başlıca iki nedeni, Kuzeybatı İran’ı Poti ve Batum’a bağlayan demiryolu ve Doğu Anadolu’yu Türkiye’nin batı bölgelerine bağlayan demir ve özellikle karayollarının yapılmasıdır. Bu koşullar altında Trabzon, giderek İran ve Doğu Anadolu’nun zorunlu bir iskelesi olmaktan çıktı. Ancak Türk-İran dostluk ilişkileri ve İran’ın 1980’li yıllarda ticaretini Türkiye üzerinden yapmak durumunda kalması, Trabzon limanının önemini yeniden artırdı. 1927’de il merkezi nüfusu
TRABZON’UN İLÇELERİ
düzenli olarak dağılan bol yağışlı” Karadeniz iklimi, Trabzon’da da bu özellikleri yansıtır. Bu iklim koşulları, iç kesimlere fazla sokulmadığı için, bütün ilde önemli bir fark göstermeden yayılır. İl merkezi Trabzon’da kış aylarının sıcaklık ortalamaları; Aralık 9,7°, ocak 7,4° ve en soğuk olan şubat 7,3°’dir. En sıcak ay olan ağustos ortalaması da 23,1°’dir. Yıllık yağış tutarları, komşu Giresun ve Rize’ye göre düşüktür (823 mm.). Fakat rejim genel karaktere uyar. Bu miktarın mevsimlere düşen payları şöyledir: Kış 239,6, ilkbahar 166,6, yaz 131,5 ve en yağışlı mevsim olan sonbahar 285 mm. Yıllık ortalama yağışlı gün sayısı yüksektir (il merkezinde 140 gün). Bu iklim koşulları altında, doğal bitki örtüsü nemcil ormandır. Fa-
kat yoğun nüfuslu bir il olan Trabzon’da orman örtüsü, kültür bitkileri karşısında, özellikle kıyıya yakın kesimlerde çok azalmıştır. Trabzon ilinde önemli sayılacak bir akarsu yoktur. 1990 sayımına göre Trabzon ili nüfusu 795.849’dur. İl merkezi oldukça yüksek nüfuslu bir kenttir. Fakat il, kentleşme bakımından, özellikle Ege ve Marmara bölgeleri illerine göre, geri kalmıştır. İl merkezi nüfusu 216.605’tir (1990). Karadeniz kıyılarının en eski kentlerinden biri olan tarihsel Trabzon, Yoroz (ya da Fener) Burnu’nun ve doğal Polathane Limanı’nın doğusunda, Değirmendere Irmağı’nın hemen batısında, Boztepe eteğinde ve birkaç taraça düzlüğü halinde denize ulaşan yaiıyarlar üzerinde kurulmuştur. Bunlardan biri olan ve kentin merke-
İlçe İlçe Nüfusu
Merkez 216.605
Akçaabat 99.826
Araklı 55.419
Arsin 33.432
Beşikdüzü 28.794
Çarşıbaşı 19.287
Çaykara 21.660
Dernekpazarı 8.181
Düzköy 20.974
Hayrat 20.506
Köprübaşı 14.416
Maçka 42.324
Of 65.433
Sürmene 35.306
Şal pazarı 18.983
Tonya 25.790
Vakfıkebir 38.244
Yomra 30.669
Toplam (1990): 795.849
25.000’e
beri, iç
bölgeler
lerinden
den car
1980’d e
mış, ba;
rina d£
Teknik I
Endüstı
mından
ğildir. 1
mamul
sal yaç
bakımı
eşyalaı
küçük
rika ve
rumlar
barit, c
ler işle
sizdir.
hayva
1980’(
Fakat
yakını
makts
üretir
820 t
de h(
dir. F
başln
alır. I
tün
ton
38.4
en ö
likle
de (
rişlic
yaş
ze
13.Î
1.9C
da
ma
da
zot
24i
gel Bu Ay 16 sü rir pi’ zc
2102
TRACY
25.000’e kadar düştü. 1950’lerden beri, iç göçlerle Türkiye’nin öteki bölgelerine en çok nüfus yollayan illerinden biri olmasına karşın, yeniden canlanmaya başlamış, nüfusu 1980’de hemen hemen 180.000’i aşmış, bazı kültür ve endüstri kurumia-rına da kavuşmuştur (Karadeniz Teknik Üniversitesi, bazı fabrikalar). Endüstri ve yeraltı kaynakları bakımından gelişmiş ve zengin bir il değildir. Çimento, un, fındık, sütten mamul besinler (özellikle, hayvansal yağ, peynir), çay, yaprak tütün bakımı ve işletmesi, kereste, bakır eşyalar, lastik ayakkabı, deterjan, küçük deniz araçları yapımı gibi fabrika ve atölyeler başlıca endüstri ku-rumlarını meydana getirir. Çinko, barit, demir, manganez gibi madenler işletilirse de, miktar olarak önemsizdir. Ekonomi daha çok tarıma, hayvancılığa ve balıkçılığa dayanır. 1980’de tahıl üretimi 58.000 tondu. Fakat bu miktarın hemen tamamına yakını tek bir türden, mısırdan oluşmaktadır. Örneğin aynı yıl buğday üretimi 975, arpa 50 tondan ibaretti. 820 ton olan baklagiller üretiminin de hemen tamamına yakını fasulyedir. Patates üretimiyle (78.250 ton) başlıca üretici illerimiz arasında yer alır. Endüstri bitkilerinden yalnız tütün yetiştirilir (3.380 ton). 41.796 ton olan toplam meyve üretiminin 38.474 tonu fındıktır. Trabzon ilinin en önemli ürünlerinden biri de, özellikle Rize’ye komşu doğu ilçelerinde (orada doğal koşullar daha elverişlidir) yetiştirilen çaydır. 1980’de yaş çay üretimi 77.067 tondu. Sebze üretimi çeşitli ve fazla değildir. 13.975 ton olan toplam üretimin de 1.900 tonu lahanadır. Tarım hayatında görülen belli ürünlere dayalı kalma durumu, kendini hayvancılıkta da gösterir. Örneğin 1980’de, Trabzon ilinde beslenen inek sayısı 242.905’ti ve Türkiye’nin başta gelen illeri arasında yer alıyordu. Buna karşılık öküz sayısı 1.387’dir. Aynı yıl yalnız inek sütü üretimi
161.000 tonu geçmiştir. Trabzon, sütten mamul besinlerde başlıca illerimiz arasındadır (özellikle İstanbul piyasasında tutunmuş olan Trabzon yağı). Koyun sayısı 225.000’i
geçer. Fakat kılkeçisi sayısı 34.930’ dan ibarettir. Tavukçuluk ve balıkçılık, ilin öteki gelir kaynaklarıdır. Trabzon il merkezi, düzenli seferlerle hava ulaşımına bağlı illerdendir. Fakat ulaşımda asıl önemli rol oynayan, eşya ve yolcu trafiğinin ağırlığını taşıyan karayollarıdır. Bu yollar içinde önemli ikisi: 1) Trabzon limanını Torul-Gümüşhane-Bayburt-Aş-kaie-Erzurum üzerinden daha doğudaki illere, İran ve Sovyetler Birliği sınırlarına bağlayan şose. Bu şose bazı yüksek geçitleri aşar (Zigana 2.005, Valuk 1.875, Kop 2.430 m); 2) Kıyı boyunca uzanan ve İç Anadolu ile yer yer bağlantısı bulunan (bu bağlantının en önemlisi Samsun’dadır) şose.
TRABZON VE HAVALİSİ ADEMİ MERKEZİYET CEMİYETİ, Kurtuluş Savaşı arifesinde, kurulan dernek. Trabzon ve çevresine bağımsızlık kazandırmak amacıyla İstanbul’da 1919’da kuruldu. Kurtuluş Sava-şı’na karşı çıktı. Ancak bu yörede örgütlenme ve yayılma olanağı bulamadı, daha sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katıldı.
TRABZON MUHAFAZAİ HUKUKU MİLLİYE CEMİYETİ, Kurtuluş Savaşı sırasında merkezi Trabzon olmak üzere kurulan bir cemiyet. 12 Şubat 1919’da Trabzon’da kuruldu. Rize, Gümüşhane ve Ordu yörelerinde örgütlendi. Trabzon ve çevresinde bir Pontus Rum Devleti kurulmasına karşı çıktı ve gerektiğinde silahlı direnişi amaçladı. Cemiyet daha sonra Vilayatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti ile sıkı işbirliği yaptı. Bu cemiyet de diğer milli dernekler gibi Sivas Kongresi’nde Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti içinde yer aldı.
TRABZON RUM İMPARATORLUĞU, merkezi Trabzon olmak üzere kurulan Rum devleti. IV. Haçlı Sefe-ri’nin sonunda Bizans’ın Latinlerin’ eline geçmesi üzerine buradan kaçan imparator ailesinden Komne-noslar tarafından kuruldu (1204). İlk imparator Aleksios Komnenos, Gürcü Kraliçesi Thamara’nın yardımıyla Trabzon’u ele geçirdi ve sınırlarını kısa sürede Batıda Karadeniz Ereğli-
si’nden doğuda Batum’a kadar genişletti. Fakat yine Latin istilasından kaçarak İznik’te bir Rum İmparatorluğu kuran IH. Aleksios ile mücadeleye girişti. Başlangıçta ele geçirdiği toprakların tümünü uzun süre elinde tutamadı. İznik Rum İmparatoru I. Theodoros Laskaris, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Keyhüsrev ile anlaştı. Bunun üzerine Selçuklular, Trabzon’u kuşattılar. Aleksios’un elindeki Amasra ve Ereğli’yi aldılar, İmparatoru tutsak ettiler. İmparator, vergiye bağlanarak bağışlandı. İmparatorluk, siyasi ve askeri bakımdan hiçbir zaman ciddi bir güç olamadı. Kuruluşundan itibaren Anadolu’da, özellikle de Doğu Anadolu’ da kurulan Türk devletlerine vergi vermek zorunda kaldı. Ancak işlek ve zengin bir liman olan Trabzon sayesinde varlığını koruyabildi. Fatih Sultan Mehmet döneminde bu devletin toprakları Osmanlı topraklarına katıldı (1461).
Trabzonhurması
TRABZONHURMAS1, abanozgillerden, anayurdu Çin ve Japonya olan bir ağaç (Diospyrös kaki) ve
bunun meyvesi. Japonhurması da denir. Başta Karadeniz Bölgesi olmak üzere Türkiye’nin birçok yöresinde yetişir. Elma büyüklüğündeki meyvesinin kabuğu turuncu renkte, düzgün ve parlak, eti sarıdır. Hamken kekre, olgunlaştığında tatlı ve suludur; çiğ olarak yenir ya da şurubu ve reçeli yapılır.
TRACY, Spencer (1900 Milvvau-kee-1967 Beverly Hills/Hollyvvood),
