biyoloji

BİYOLOJİ

HÜCRE BÖLÜNMESİ:

Hücreler, yaşamları boyunca beslenir, hayatsal etkinliklerini yerine getirir ve büyür­ler. Hücrede büyüme hacim ve yüzey artışı halinde olur. Yarıçapı 1 mikron olan bir küre şeklindeki hücrenin, yarıçapı 2 mikron olacak kadar büyüdüğünü farzedelim, matematik­sel olarak meydana gelecek değişiklikleri düşünelim. Kürenin alanı 37rr² olduğundan; bü

47r(2)²                   4

yük hücrenin yüzeyinin, küçük hücrenin yüzeyine oranı

-dir.

4n(1)

Büyük ve küçük hücrelerin hacimlerinin oranı ise,

4

— tt( 2)³ 3          8

——– = — dir. Yüzeyin 4 kat artmasına karşın, hacim 8 kat artar ve ar-

4*o⁾³¹

tan hacmin ihtiyaçlarını aynı oranda artmayan yüzey karşılayamaz. Çünkü hücre yü­zeysel olarak, gerekli maddelerini alır veya artık maddelerini atar. Artan hacim için­de madde diffüzyonu da zor olacağından hücre bu sakıncaları kaldırmak için bölün­mek zorunda kalır. Hücre bölünmesi il yüzey hacim orantısızlığı giderilmiş olur. Bakteriler gibi prokaryot hücrelerde çekirdek veya kromozom yoktur. Kalıtımı sağ­layan DNA bulunur. Bu tip hücrelerde bölünme doğrudan doğruya hücrenin basit bir şe­kilde ikiye bölünmesi ile olur.

<1. Kriptomitoz (gizli mitoz) Amip ve kan hücrelerinden İwkmMafagilkmr.

II. MİTOZ (Karyokinez)

Protisler, bitkiler, hayvanlar, yani bütün ökaryot (çekirdeği olan) hücrelerde hücre bölünmesi iki fazda (evre) olur. Birincisi mitozdur. Bu fazda DNA eşlemesi, kromozomlar­dan, kromotitlerin meydana gelişi ve kromozomların kutuplara çekilişi görülür. İkinci faz ise hücre stoplamzasının bölünmesidir. Hücrede DNA eşlemesini doğru bir şekilde yaptığın­dan, ana hücre karakterlerinin tümü yeni hücrelere geçer yaptığından, ana hücre karakter­lerinin tümü yeni hücrelere geçer.

Doğal seleksiyonla muhfaza edilen karakterler, bu yolla yeni hücrelere geçer ve yeni hücreler daha iyi yaşama yeteneğinde olurlar.

Bitki hücresinde mitoz fazları:

38 İnterfaz: Hücrenin çekirdek materyalinin eşlendiği mitoz öncesi evredir.

Eşeysiz üreme şekilleri:

a)  Sporlarıma: Birçok bitkiler, mesela eğrelti otu spor adı verilen yapıları organizm; dışına bırakır. Bu sporlardan uygun çevre şartlarında yeni birey meydana gelir. Bazı bakter cinslerinde şekilde görüldüğü gibi elverişli olmayan şartlarda spor meydana getirir. İnsanda sıtma hastalığını yapan plasmodium Malaria (sivrisineğin Anofel cinsi ile taşınır) da görülür

b)  Tomurcuklanma: Bu çoğalmada ananın vücudundan dışarı doğru bir çıkıntı oluşur ve gelişir. Görevlerini yapabilir hale gelince anadan ayrılır. Hydralarm bu tür çoğalmasının yanı sıra vücudunda meydana gelen erkek ve dişi hücrelerinin birleşmesi ile eşeyli olarak da ürerler. Bazen de ana hayvanın üzerinde oluşan tomurcuk, ana hayvandan ayrılmayarak bir topluluk oluşturur. Bu topluluğa koloni, topluluk halinde yaşamaya da koloni yaşama denir.

c)  Bölünme: Tek hücreli bitki ve hayvanlarda görülür. Amipte gördüğümüz bölünmede bölünmenin yönü belirgin değildir. Çünkü amip, sabit şekilli değildir, kamçılılardan ög- lena da boyuna, haşlamlılardan terlikside enine bölünme vardır. Yassı kurtlardan planar- yalar, solucan, deniz yıldızı parçalara ayrılırsa eksilen kısımlarınıtamamiarlar. Bu olaya üre­meden ziyade yenilenme (Regenerasyon) denir.

d) Partenogenez: Yumurta hücresinin spermle birleşmeden (döllenmeden) mitoz bölünmeler geçirerek yavruyu meydana getirmesi olayıdır. An ve bitki bitlerinde görülür.

Arılarda erkek an, bitki bitlerinde ise kanatsız dişilerin yaz dölü part ac genetik bireylerdir.

Gamet: Yeni birey meydana getirmek üzere birleşen eşey hücreleridir. Bazı türlerde gametler arasında fark yoktur. Bunlara eşgamet = İzogamet denir. Bütün kompleks yapılı organizmalarda ise gametler arasında fark vardır. Dişi gametlere yumurta veya ovum denir, büyük ve hareketsiz olup, bol besin bulundurur. Erkek gametlere ise sperm denir. Küçük, hareketli olup çekirdek, santrozomları vardır. Besin yoktur.

Canlıların kromozom sayısının sabit olduğunu görmüştük. Vücut hücrelerinde 2N = Diploit sayıda kromozom bulunur. Gametlerde ise kromozom sayısı n — frvkm (monaplo- it) tir. Eğer her gamet 2N kromozom taşısaydı, iki gametin birleşmesi ile meydana gelen yeni dölün hücrelerinde kromozom sayısı 4N olup, iki katına çıkacaktı. C .«ude bir dölden diğer döle kromozom sayısının sabit kalması nasıl sağlanır?

Döllenme olayında gametlerin çekirdekleri birleşir ve yeni bireyde iki gametin kro­mozomlarının kombinasyonu bulunur.

Kromozom sayısının dölden döle aynı kalmasının sırrı diploit organizma­lardan, monoploit gametlerin meydana gelmesidir. Buda kromozom sayısını yarıya indiren mayoz bölünme ile olur.

Eşeyli üreme yapan canlılarda görülür.

2—     İnsan, hayvan ve bitkilerin eşey hücreleri meydana gelirken olur.

3—     Birbirini takip eden iki bölünme şeklindedir. Birinci bölünmede kromozom sayısı yarıya inen (n) kromozomlu iki hücre meydana gelir. Bu iki hücre mitoz biçiminde

ikinci bölünmeyi geçirirler.

4—     Mayoz sonunda 4 hücre meydana gelir. Bunlara gon denir. Gon: Fizyolojik özelliği

olmayan, haploit sayıda kromozomlu hücredir. Bu hücreler gelişerek gamet = eşey hücreleri ^vd^^yffüreme yapan canlılarda kromozom sayısını sabit tutar.

Mayoz Bölünme Safhaları:

İnterfaz: Bir hücre mayoz bölünmeye başlarken, mitozda olduğu gibi DNA eşlemesi. ile kromotitleri meydana getirir. Her kromozorrçiki kromatitten oluşur. l’inci bölünme:

1. Prof az: Sinapsis, tetrat teşekkülü ve krosin-over görülür

Homolog kromozom: Biri anadan, diğeri babadan gelen benzer yapıda kromozomlar­dır.

Tetrat teşekkülü: Homolog kromozanların bir çift teşkil etmesi. Tetra Latince 4 de­mektir.

Homolog kromozom çiftin 4 kromatitî vardır.

Sinapsis: Homolog kromozomların aynı özelliklere ait genleri taşıyan bölgeleri (kro- momerler) nin birbirine değmesi.

Krosing-Over: Homolog kromozomların kromatitleri arasında parça değişmesine denir. Bu olay sonunda yeni gen kombinasyonları meydana gelir. Bu nedenle mayoz bö­lünme, variasyon = Çeşitlilik sağlar. Kromozom yapısı mutasyonlarına yol açar. İnteıfazda DNA’nın kendini eşlemesi sırasında hata olursa, mutasyona neden olur.

Mmht: ÇMM a„ lallar, homolog kromozomlar, hrşılıkl, olarak ekvatora dizi-

Amf^Homotostromo^, birbirinden ,y„|,_r, kutuplara _h„ek„ eder.

»«ÎC ^kr0mMOmUr                                 – -N» ve ,„) ^

t ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER

1—     Bir hücredeki mayoz bölünme sarasında aşağıdaki lerden hangisi görülmez (Ü.S.S)

A)       Homolog kromozomların tetratiar oluşturması-

B)       Monoploit hücrelerin oluşması.

C)       Homolog kromozomların birbirine değerek sınepsis meydana getirmesi.

.D) Bölünme sırasında çekirdek ve çekirdekçiğin oluşması.

D)       Diploit hücrelerin oluşması.

ÇÖZÜM: a, b, c, d maddeleri mayozda görülür, Mayoz sonunda (n) kromozomlu 4 hüc­re meydana geldiğinden, diploit hücre görülmez. Cevap (E)’dir.

2- Çocuklar, kalıtsal özelliklerini ana — babadan aldıkları halde, aynı ana babadan olan kardeşlerin, kalıtsal özellikleri çok farklı olabilir. Bunun nedeni aşağıdaki lerden han­gisidir? (Ü.S.S.)

A)       Eşey J^icrelerinin mayoz bölünmeyle meydana gelmesi.

B)       Doğumdan sonraki büyüme ve gelişmelerin farklı olması.

C)       Kalıtsal özelliklerin çevre koşullarına bağlı olarak değişmesi.

D)       Ana-babadan çocuğa geçen kromozom sayısının farklı olması.

E)       Embriyo çevresindeki gelişmelerin farklı olması.

ÇÖZÜM: a cevabıdır. Eşey hücreleri mayozla meydana gelirken, ilgili bölümde gördüğü­müz gibi krosingover olayında yeni gen kombinasyonları oluşur. Bu gen kombinas­yonları da variasyon = çeşitlilik sağlar.

3—     Çiçekleri tek eşeyli olup, kendi kendini dölleyemeyen bir bitki aşağıdakilerden han­gisi için elverişli olabilir?

A)       Arı döllerin elde edilmesi.

B)       Çeşitliliğin sağlanması.

C)       Benzer bireylerin oluşması.

D)  Döllerde aynı karakterlerin taşınması.

E)  Döllerde homozigot bireylerin oluşması.

ÇÖZÜM: a, c, d, e maddeleri kendi kendini dölleyebilen canlılarda daha çok göçülür. Kendini dölleyemeyen bir bitki ise aynı türden fakat değişik karakterlere sahip bitki ile birleştiğinde mayozdaki gibi çeşitlilik meydana gelir. Bu nedenle cevap (B)’dir.

4—     Sporofit —— —— ► Sporlar

Eğrelti otunun hayat devrine ait yukarıdaki basamakların hangisinde diploit faz gö­rülür.

A) Sporofitm hücrelerinde

Ç) Gametof’ıt’ın hücrelerinde

2’nci Bölünme: Mitoz şeklinde olup, 2. profaz, 2. metafaz, 2. anafaz, 2. telefoz safha­larını içerir. Daha önce anlattığımız gibi mitoz bölünme 2N kromozomlu hücre ile başlar. Mayozun ikinci bölünmesindeki mitoz ise (n) kromozomlu hücre ile başlar. Mayoz sonunda

4  hücre (gon) meydana geldiğini ve bu hücrelerin de değişikliğe uğrayarak gametleri mey­dana getirdiğini görmüştük. Fakat dişi organizmada dişi gamet meydana gelirken, üç hücre kutup hücresi halinde atılır, yok olur. Bir hücre ise yeterli miktarda stoplazma kapsayan yu­murta hücresi haline gelir.

lir. Yeşil su yosunlarından Ülotrix’in üremişim örnek verebiliriz.

A)       Anizogami: Fizyolojik ve morfolojik bakımdan farklı olan gametlerin birleş­mesidir. Yeşil su yosunlarından spirojira ve oedogonium da görülür.

B)       Oogami: Anizogaminin ilerlemiş şeklidir. Birbirlerinden büyük farklılık göste­ren, yumurta ve sperm hücreleri ile olan üremedir. İnsan hayvan ve bitkilerde

42 görülür.

Yukarıda şemada görüldüğü gibi eğrelti otlarının hayat dönemlerinde birbirlerinden ayrı iki döl vardır, a) Spor denilen eşeysiz üreme hücreleri (haploit) meydana getiren sporlu bitki (sporofit dölü)

A)  Gamet denilen eşeysel hücreleri üreten gametli bitki dölü (gametofit).

Gametofit hücreleri ve gametleri kromozom sayısı bakımından haploittir. Zigotun çimlenmesinden meydana gelen asıl eğrelti bitkisi ise diploittir. b, c, d, e maddelerinde kromozom sayısı (n) dir. Sporofit hücrelerinde ise (2N) dir.Sporofitte mayoz olur ve kromozom sayısı (n)’e düşer. Burada eşeyli ve eşeysiz çoğalma birbirini ifcler. Bu tür çoğalmaya metagenez denir ve cevap a’dır.

2N = 8 kromozomlu hücrede geçen çeşitli olaylar sonunda aşağıdaki grafik mey­dana gelmiştir. Olayların sırası nasıldır?

A)       Döllenme-mayoz-mitoz-mayoz-döllenme

B)       DNA eşlemesi-mayoz-mitoz-mayoz-döllenme

C)      Mitoz-Mayoz-DNA eşlemesi-mitoz-mitoz

D)       DNA eşlemesi—mitoz—mitoz—mayoz-döllenme

E)                 Mitoz—Döllenme—Mitoz-Mayoz—mitoz Ç-ÖiÜM,: ‘■ }-■ İİi5lS^BB

0  . Olayda, kromozom sayısı 16 olmuş. Hücrenin kromozom sayısı 2N = 8, ancak DNA

eşlemesi ile iki katına çıkar.

1  • Olayda, hücre 8 kromozomlu, mitozda kromozom sayısı değişmez. Olay mitozdur.

2 • Olayda da kromozom sayısı değişmemiş, oda mitozdur.

4^ Olayda kromozom sayısı yarıya inmiş. Kromozom sayısını yarıya indiren olay ma- yozdur.

5 • Olayda kromozom sayısı gene 8 olmuş. Kromozom sayısı yarıya inen hücreler ancak döllenme ile 2N’e çıkarlar. Bu nedenle doğru cevap (D)’dir.

TEST SORULARI:

Eşeyli üremeyi, eşeysiz üremeye göre evrimde başarılı kılan nedir?

A)       Kalıtsal yönden benzer bireylerin oluşması.

B)       Yeni karakterlerin oluşunu sağlayan mutasyonlara mani olmak.

C)      Türdeki birey sayısını sabit tutmak.

D)       Çevrenin değişen şartlarına uyma yeteneğini azaltmak.

E)       Sayısız karakter kombinasyonlarına sahip oğul döllerin meydana gelmesi. Aşağıdaki olaylardan hangisi en fazla çeşitliliği sağlar.

A)       sporlanma C) regenerasyon    E) izogami

B) tomurcuklanma D) oogami

n = 3 olan diploit bir hücrenin bölünmesi esnasında interfazda kaç kromatit bu­lunur?

A) 3      B) 6      C) 9      D) 12     E) 24

Zf\*$ kromozomlu bir hücre üst üste üç mitoz bölünme geçirse, bir hücrenin! meşinden kaç hücre meydana gelir ve her hücrenin kromozom sayısı kaçtır. (İlk lar kromozom, İkinciler ise hücre sayısını gösterir.)

A) 2-4    B) 4-6    C) 4-8    D) 8-8    E) 8-4

Aşağıdakilerin hangisi mitoz ve mayoz bölünmede ortaktır?

A)  Bölünme sonunda (n) kromozomlu hücre meydana gelir.

B) Bölünme sonunda gonlar meydana gelir.

C) Bölünme eşey hücreleri oluşurken, meydana gelir.

D)  Metafazda homolog kromozomlar ekvator düzleminde yer alırlar.

E)  İnterfazda DNA eşlemesi olur.

Fiil:

Fiil dilbilgisinde bir sözcük türüdür. “Olumlu ya da olumsuz bir iş bir oluş belirten söz­cüklere fiil (eylem) denir.” Fiil evrende tüm hareketlerin karşılığı olan bir söscüktür.

Fiiller, cümlede yüklem görevinde kullanılır. Cümlede kullanılırken, üzerinde kip, zaman, kişi veya fiilimsi ekleri bulunabilir.

Eylemin adı mastar biçiminde verilir: Yazmak, okumak, vurmak, gülümsemek, taş- lımak, gidebilmek, bakakalmak gibi. Mastar eki olan -mek kaldırıldığında geriye kalan

a, o eylemin tabanıdır;ya kök ya da gövde halindedir. Yaz-mek, oku-mak, vur-mak,

-mek, taşla-mak, gidebil-mek, bakakal-mak gibi.

Fiilin tabanım oluşturan bölümünü yapı yönünden incelediğimizde; bütün sözcük-

■erin yapısında görebileceğimiz Uç temel özelliği bulabiliriz.

I. BASİT FİİLLER:

Oluşturulduğu gibi kalmış olan, hiçbir yapım eki almamış, hiçbir sözlükle birleş­memi;, kök halindeki fııtterdır. Bunlar yapısı ve anlamı bozulmadan parçalara ayla­maz. “Uç-mak, gez-mek, sil-mek, yürü-mek, yıka-mak, uyu-mak” gibi.

–^{11 Tl} u^İ!vu!!d^r sözcükten, bir fiilden, yansıma seslerinden

1. 1.  İsim Soylu Sözcüklerden Türemiş Fiiller:

y_er -V- leş -►yerleşmek (kiracılar evlerine yerleştiler.)

-«i’

ben -fimse -»-benimsemek (Yeni işini benimsedi.)

2. Fiilden Türemiş Fiiller:

Kov-mak -*kov + ala -► kovalamak (Bahçedeki kuşları kovaladı.) gül-mek -»-gül + ümse -»-gülümsemek (Beni görünce gülümser)

mak —>yaz ~h ış —►yazışmak (Onunla uzun süre yazıştılar.) bak—mak —►bak + ın -►bakınmak (Kapısından çıkınca çevresine bakındı.)

3— Yansıma Seslerden Türemiş Fiiller:

gür + le -►gürle—mek (Toplar hep bir ağızdan gürledi.) şırıl + da -> şırılda – mak (şırıldayan sular)

fış -f~kfi——– »-fışkır — mak (Kazdıkça su fışkırdı)

IH.                                                                                                               BİLEŞİK FİİLLER:  ….

İki ya da daha çok Sözcüğün birleşmesinden oluşan fiillere bileşik fiil denir.

1 – Ad Soylu Sözcüklerin Yardımcı Fiille Oluşturdukları Bileşik F’ıiljer:

Dilimizde bulunan başlıca yardımcı fiiller: et-mek, ol-mak, eyle-mek, kıl-mak, buyur-mak, bul-mak, bulun-mak fiilleridir. Bu fiiller ad soylu sözcüklerle bileşik fiil oluşturur. Böyle oluşan fiiller hep ayrı yazılır.

ÖRNEK: rica 4- etmek -►rica etmek

hasta 4- olmak -► hasta olmak ah 4-eylemek ~*ah eylemek mümkün + kılmak -► mümkün kılmak yardımda + bulunmak -►yardımda bulunmak son 4-bulmak ~*son bulmak gibi.

Yardımcı fiillerin birleştikleri ad soylu sözcük ses yönünden bir değişikliğe uğrar­sa, bu bileşik fil bitişik yazılır.

ÖRNEK: kayıp 4-etmek-►kaybetmek şükür 4- etmek -►şükretmek emir 4- eylemek -►emreylemek

zan 4* etmek -►zannetmek af 4* olmak -►affolmak

his 4-etmek -►hissetmek

2—     İki Fiille Yapılan Bileşik Fiiller,

Fiillerin sonuna -e bilmek, -i vermek, —e durmak, -e kalmak, -e yazmak fiil­leri getirilerek oluşturulan bileşik fiillerdir.

a. Yeterlik Fiili : —”e bilmek’* fiili ile oluşturulan bileşik fiillerdir. Sonuna eklen­diği eyleme gücü yetmek veya yetmemek anlamı kazandırır.

gel-mek -►gel 4- ebilmek -►gelebilmek – gelememek yaz-mak -*yaz 4- a bilmek yazabilmek – yazamamak yürü—mek -►yürü + ebilmek -► yürüyebilmek — yürüyememek

b. Tezlik Fiili: iverrmik” fiili ile oluşturulan bileşik fiildir. Bir eyleme kolay ve çabuk yapılmak anlamı kazandırır.

gel—mek -►gel 4- ¡vermek -►gelivermek – gelmeyivermek — gelivermemek yaz—mak -►yaz +1 vermek -►yazıvermek — y az mayıvermek—yazıvermemek

1. c.        Süreklilik Fiili: —^,(e durmak, -e Kalmak fııııerı ile oluşturulan Diıeşik fiillerdir. Başlayan bir eylemin sürüp gittiği anlamı vardır.

bak — mak ^ bak 4-akalmak bakakalmak (olumsuzu yok) yaz — mak -►yaz 4- a durmak -►yazadurmak (olumsuzu yok)

1. d.        Yaklaşma Fiili. e yazmak” fiili ile oluşturulan bileşik fiillerdir. Kötü bir eyle­min olmasına az kaldığı, son anda kurtulduğu anlamı vardır.

öl – mek -► ol -f e yazmak -► üleyazmak (Olumsuzu yok)

46 düş – mek-*düş 4- e yazmak-► düşeyazmak (olumsuzu yok)

FİİL KİPLERİ

Bir eylemin zaman, dilek, istek, emir, gereklilik, şart ve kişi belirtecek biçimde kullanılmasına kip denir.

Basit Zamanlı Fiiller:

1. I.  Bildirme (Haber) Kipleri: Bir eylemin ne zaman yapıldığını haber verir, bunu za­man eklerini alarak sağlar. Başlıca zamanlar şunlardır:

1—di’li geçmiş zaman (eki: —di): görülen bir eylemi bildirir.

2— —miş’li geçmiş zaman (eki: — miş): Görülmeyen bir eylemi bildirir.

3— Şimdiki zaman (eki —(i) yor): İçinde bulunduğumuz zamanda olan eylemi bil­dirir.

4—  Gelecek zaman (eki: —ecek): Henüz olmamış bir eylemi bildirir.

5—Geniş zaman (eki: — (i)r, —(e) r): Her zaman olan bir eylemi bildirir.

1. II.   Qilek Kipleri: Bir eylemle ilgili bir dileği, isteği, emri (buyruğu) şartı (koşulu) belirtir.
2. 1.     dilek-şart kipi (eki: -e): Hem dilek hem şart anlamı verir.
3. 2.     istek kipi (eki: —e): Bir eylemle ilgili isteği belirtir.
4. 3.     gereklilik kipi (eki: —meli): Eylemin olması gerektiğini belirtir.
5. 4.     emir kipi (eki yok) : Buyruk verir.

FİİLLERDE KİŞİ:

Bir eylemin kimin tarafından yapıldığını belirtir. Fiilîn sonuna eklenen kişi ek­leriyle sağlanır. Başlıca üç kişi vardır: Birinci tekil ve çoğul kişi, ikinci tekil ve çoğul kişi, üçüncü tekil ve çoğul kişi.

Bir fiili zamana ve kişiye güre çekerken,

Kök — gövde + zaman eki + kişi eki formülü uygulanır.

{gel — mek) gel + i yor + um.geliyorum (oku—mak) oku+du+k->oku3uk.

(yürü—mek) yürü + se + niz -► yürüseniz (kork—mak) kork-I——- 4- un -►korkun gibi.

FİLLERDE OLUMSUZLUK:

fiiller —me olumsuzluk eki ile olumsuz hale getirilir: koş—mak — koş—ma—mak yüz—mek—yüz—me—mek gibi.

FİİLLERDE SORU BİÇİMİ:

Fiiller “mî*’ soru eki ile soru anlamı kazanır, “mi” her zaman ayrı yazılır, görüyorum — görüyor muyum, yazdı — yazdı mı gibi..

Fiillerde Zaman ve Anlam Kayması

Fiiller her zaman bünyesinde bulunan zaman ekinin belirttiği anlamı ve zamanı ifa­de etmeyebilir. Bunun yerine başka bir zaman ve anlam kazanmış olabilir. Buna fiiller­de zaman ve anlam kayması denir.

1 — —(i)r, —(e)r zaman ekleri, eylemin her zaman yapıldığı anlamını kazandırır. “Güneş gökyüzünde parlar, Ali okumayı sever” cümlelerinde bu eylemin her zaman ol­duğu anlamı bulunduğu halde aşağıdaki cümlelerde başka zaman ve anlamlar vardır.

a)    “Ahmet koşa koşa gelir, kapıyı açar, geçer, oturur.” cümlesinde görülen bir eylemi anlatan —dili geçmiş zaman anlamı vardır.

b)    “Ali bir gün pazara gider.” cümlesinde görülmeyen geçmiş zaman (—miş’li geçmiş zaman) anlamı vardır.

2—     “—(i) yor” zaman eki eyleme içinde bulunulan zamanda olma anlamı kazandırır. “Bu kitabı okuyorum, merdivenlerden çıkıyor” cümlelerinde eylem o anda olmak­tadır. Oysa:

a)   “Pazar ¿ünü Ankara’ya gidiyorum” cümlesinde gelecek zaman anlamı vardır

b)  “Sen bu konuyu hep bu açıdan ele alıyorsun” cümlesi ise geniş zaman anlamını

içerir.

3—     ecek” zaman eki, eylemin henüz yapılmadığı, daha sonraki bir zaman içinde olacağı anlamını kazandırır. “O kitabı ben okuyacağım” da olduğu gibi. Oysa:

a. “Hemen gelecek misin yoksa gelmeyecek misin?” cümlesinde emir velcorkut- ma anlamı vardır. Gelecek zaman anlamı kalmamıştır.

4—    Soru eki “mi” her zaman cümleye soru anlamı kazandırmaz. “Şöyle oturmaz- mısınız” cümlesinde emir anlamı; “onu gördü mu toparlanırdı” cümlesinde şart an­lamı vardır.

5—     se” şart eki de her zaman eyleme şart anlamı kazandırmaz;

“Gelirsem bugün gelirim” de, ozgüleme,

“Yaptığın resimleri biz de görsek” de, istek,

“O gülüyor, bense ağlıyorum” da; bağlaç anlamı vardır.

Bu cümleler yalnızca birkaç örnektir. Amacım böyle bir kayma olabileceğini gös­terip srzleri bu konuda düşündürmektir.

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde anlamı vardır?

A)    Çocuklar her pazar orada toplanırlar.

B)    Ali ödevini kütüphanede hazırlar.

CL Devlet Tiyatrosu o oyunu gene oynayacak.

O,   yamaçtan aşağıya inedursun.

E)     Başarısızlığının nedenini hep başkalarında arar.

‘başlayan bir eylemin aralıksız sürüp gittiği”

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde gücü yeterlik anlamı vardır? Â) Onu ararsam nerede bulurum?

Yıllar sonra onu gene görebilir miyim?

Çaya bir şeker daha atabilir miyim?

Geçen gün aldığınız kitabı verir misiniz?

Artık evin içinde rahatlıkla dolaşabiliyor.