ARTIK

ARTIK — Sanayi artıklarının kullanımıt yeniden değerlendirilmek üzere toplanmış bir malzemenin, içinden çıktrğı üretim çemberine yeniden katılması işlemi.
Sanayi artıklarının kullanımı ya da değerlendirilmesi denince en başta kağıt ve karton akla gelir. Bir kez kullanıldıktan ve yeniden değerlendirilmek ü-zere toplandıktan sonra üretim sürecine sokulan vö kağıdın ana maddelerinden biri olan oduna karıştırılan hurda kâğıtlar ve kartonlar yeniden kâğıd olur. Aslında, yeniden kullanılan, kâğıt ya da karton değil, selülozik liftir. Aynı şekilde, demir üretiminde de, yeniden kullanım, dökme demir vc çeliklerin yapım işlemlerinde ortaya çıkan kırpıkların kullanımına, ara maddelerin ya da hurda demirin dönüştürülmesine dayanır. Burada da söz konusu olan, hurda demirin değil, az ya da çok yüksek saflık derecesindeki demirin kendisinin çelik yapımına katılmak üzere toplanmasıdır. Aslında «yeniden kullanım» sözü iki düşünceyi kapsar: a) başlangıçtaki hammaddeye «dönüş», b) ilk üretim aşamasına «dönüş».
a) Toplanan artıklardan elde edilen ve artık «ikincil madde» diye adlandırılan ilk hammaddeye dönüş. Bu anlamda, yeniden kullanım, nesnenin kendisinin ilk işlevi i-çinde, bir daha kullanılmasından, yenilemeden (artık kullanılamayan bir nesnenin yeniden işe yaraması için tamiri) veya o-narımdan (kullanım süresinin uzatılması) farklıdır.
b) Artıklardan elde edilen ve maden filizinden (veya başka doğal bir kaynaktan) çıkarılan işlenmemiş hammaddeyle aynı yerde. tümüyle yeni baştan devreye sokulan hammaddenin başlangıçtaki üretim eyleminin ilk aşamasına döndürülmesi. Burada yeniden kullanım, artığın aynen veya işlendikten sonra, hammadde olarak ama farklı bir üretim biçimiyle bir daha kullanılmasından farklıdır (örneğin demir veya kauçuğun yol kaplamalarında kullanılması). Böylece, madenler için, toplanmış madeni eşyalar, ara ürünlerin (saçlar, profiller, borular, teller, külçeler, vb.) yapımına katılmak üzere, demir veya maden sanayii düzeyinde üretim eylemine yeniden sokulmadan önce ayıklanır, cinslerine göre ayrılır ve gerektiğinde işlenir. Demirli olmayan madenler söz konusu olduğunda, (maden filizleripin arıtılmasından elde edilen birinci ergime madeninin tersine) ikinci ergime vc arıtma madeninden söz edilir, ö-nemli bir miktarın yine toplanarak sağlandığı dokuma sanayiinde yeniden kullanım, toplanmış giysi vc kumaşlardan liflerin çıkarılarak iplik üretiminde kullanılmasına dayanır. Genel olarak, bir malın kullanımı nasıl olursa olsun, onu oluşturan öğeler ayrıştırılmazlar. Ancak, enerji kaynağı olarak kullanılabiliyorlarsa, ayrıştırılan bu öğelerin özel bir islemeden sonra elde e-dilmesi kuramsal olarak mümkündür. Kullanımı hangi biçimde olursa olsun, demir, demir olarak kalır; gümüş de, ister fotoğrafçılıkta, ister elektrik kontaklarında kullanılsın, gümüş olarak kalır: Fiziksel bir e-leman olarak madenin özellikleri, bir kez artıklar tcmizlcnince aynı kalır. Benzer bir saptama cam veya selülozik lifler için de
yapılabilir. —-
Maddenin eksiksiz olarak toplanmasını olanaksız kılan önlenemez bir kayıp (aşınma, paslanma) da vardır. Başlangıçtaki malzemenin kabul edilebilir saflık sınırları içinde yeniden elde edilmesinin teknik veya e-konomik açıdan sınırları da bulunabilir. Ama yine de, pek çok durumda, yeniden kullanım mümkündür. Bu nedenle, bu, toplamanın başlıca koludur.
Pek çok sanayi dalında hammadde üreticileri toplayıcıların başlıca müşterileridir. Toplayıcılar da sanayi dalına veya hammaddeye göre örgütlenmiştir (hurdacılar, kâğıt, karton toplayıcıları vb.). Genellikle, toplama piyasasını ellerinde tutanlar ya ü-reticilerin kendileri, ya da belli başlı kullanıcılardır (örneğin gümüş konusunda durum böyledir).
iç kullanım ve dış kullanım
Bir hammadde veya ara madde üretim biriminde ya da bir dönüştürme sanayiinde iç kullanım, üretim kırpıklarının toplanarak anında üretim eyleminin en başında yeniden kullanılmasından ibarettir. Dış kullanım i-sc, hammaddelerin (sanayide veya bazen evlerde) kullanılmış mal veya eşyalardan toplanmasına dayanır, tik durumda yeniden kullanım işlemleri yaygındır; İkincide ise toplanan eşyalar oldukça çeşitli ve dağınık olduğu için bu işlemler çok daha karmaşık vc zahmetlidir. Bu durumda, yeniden kullanım, malzemenin ekonomik devreye yeniden sokulmasından önce, toplama. ayıklama ve işleme gibi birçok ek işleme yol açar.
hurda demirler
Çelik, ya dökme demirin (işlemin enerji maliyetini düşürmek için kimi zaman hurda demir katılarak) oksitlenme işlemine tabi tutulmasıyla, ya da (yine oksitleme işlemiyle) eritilmiş hurda demirden üretilir. Hurda demirler her iki durumda da önemli bir rol oynamakla birlikte bazı sakıncalara da yol açabilirler: Bu hurda demirlerde kir (yağ, toprak vb.), demirde olmayan madenler (çinko, kurşun, kalay vb. kaplamalar). alaşım elemanları ya da katışık elemanlar bulunur. Bu katışık elemanlar şiddetli tepkimelere yol açabilir veya maddi zararlara hatta Jcazalara neden olarak üretim sürecini kesintiye uğratabilirler. İşleme sırasında tüm elemafılar ayıklanamaz ve bazıları kimi zaman, gerçek çelik zehirleri oluşturur.
Demek ki hurda demirlerin toplanması vc hammadde olarak kullanılması sırasında bazı önlemler almak gerekir. Toplamada temizleme. ayıklama .(hurda cinsine göre) sınıflandırma zorunludur, işleme sırasında, üretmek istediği çeliğe bağlı olarak demir sanayicisi hurda seçiminde oldukça titiz davranmalıdır. Bazen (özellikle özel çeliklerin yapımında) bazı katkı maddelerinin bulunması istenir. Bu durumda, demir sanayicisi, bu elemanları içeren hurda demiri elde etmek isteyecektir. Başka durumlarda, hurda demirler, çeliğin bazı özelliklerini ortadan kaldıran elemanların miktarını azaltacak biçimde, özenle ayıklanmalıdır
(özellikle madeni levhaları işlemede, haddeden geçirmede). Yeniden kullanılan hurda demirler ya demir fabrikalarının kendilerinden veya dönüştürme sanayilerinden (iç kullanım), ya da yapı işlerinin yıkıntılarından veya eşyaların toplanmasından elde edilir (dış kullanım).
Demir sanayiinin artıkları söz konusu olduğunda, yerinde (ya da aynı türden başka bir fabrikada) toplama ve yeniden kullanmada sorunlarla karşılaşılmaz: Bunlar bileşimi bilinen temiz artıklardır. Dönüşüm sanayilerinin artıkları da temizdir ama yeniden kullanımı kolaylaştıracak biçimde a-yıklama, sınıflandırma gibi sorunlar kendini gösterir. Bu işlemler işçilik ve taşıma gibi giderler gerektirir ve her zaman kâr sağlamaz, önemli madeni yapı yıkıntıları ise demir sanayii için kâflı katışıksız hurda demir sağlar.
Buna karşılık, hazır malzemeler (örneğin sanayi donatımları), hele toplanmış hurdalar söz konusu olduğunda, yeniden kullanım, demir sanayicilerinin, bileşimi bilinen
• demir sağlayabilmek için, zahmetli toplama, ayıklama ve sınıflandırma işlemleri gc-gekirir.
yeniden kullanımın genel özellikleri
Yeniden kullanım bakımından, çelik konusunda durum, en basit olanlarından biridir: Hammaddenin yeniden üretim sürecine katılmasına olanak veren işlemler nispeten kolaydır ve ikincil madde bol miktarda mevcuttur. Bununla birlikte, bu konuda, yeniden kullanım sistemlerinin tümü için geçerli olabilecek belirli olgular kendini gösterir :
— Yeniden kullanılan madde, ender olarak başlangıç hammaddesiyle özdeştir ve uygulama alanı daha dardır (makul bir mali-, yetle hurda demirlerden bazı çelik türleri üretmek hemen hemen olanaksizdır).
— Ara ürünlerin yapım işlemleri daha karmaşıktır ve sürekli denetim gerektirir;
— «Üretim-tüketim-yeniden kullanmak üzere toplama» döngüsü içinde artıklar üretimin ne denli başında .elde edilebilirse yeniden kullanımı gerek ekonomik gerek teknik düzeyde o denli kolay olur.
Her çeşitten artıklar önemli bir kaynak oluşturur. Sanayinin tüm alanlarında yeniden kullanım geçerli bir uygulamadır. Ama yine de «hiç kullanılmamış» maddelere o-lan gereksinmeyi tümüyle ortadan kaldırmayacaktır. Bu gereksinmeyi, ancak, kullanıcıların gereksinmelerini daha iyi tanımlamaları (maden arıtıcısının isteğe cevap veren ürünleri üretmesine olanak vermek için) ve toplayıcıların toplama, ayıklama ve hammadde elde etme tekniklerini yetkinleştirmeleri sınırlayacaktır (çelik örneği de bunu doğrulamaktadır).