Meyve mantarı (monilia). Mantarlar, meyve etinde üst satıhta halka şeklinde gürülen yerlere sporlarını yığmıştır.
BİTKİ HASTALIKLARI; Alın. Pflanzen- krankheit, Fr. Maladies de plantes(e), Ing. Diseases of plants. Bitkilerin normal büyüme ve yapılarından uzaklaşmaları. Bitki hastalığına bakteriler, mantarlar, nematik kurtlar ve virüsler, daha büyük bitkilerde böcekler ve keneler veya çevreye bağlı yahut çevreye bağlı olmayan uygunsuz durumlar sebeb olabilir. Her çeşit bitki, kültür ve yabani bitki hastalıklarına tutulabilir. Bunların belli başlıları:
Rastık: Ustilaginaceae familyasına bağlı mantarların, buğday ve arpa bitkilerinde meydana getirdikleri hastalık. Ustilago nuda arpada, Ustilago tritici mantarı ise buğdayda rastık hastalığını meydana getirir. Hastalığa yakalanmış bitkiler, sağlamlara göre daha kısa ve daha zayıf kalırlar. Genellikle kardeşlenme meydana gelmez. Hastalıklı başaklarda tâne teşekkül etmez. Başaklarda tâ- ne yerine kurum gibi bir siyah toz oluşur. Bu tozlar mantarın sporlarıdır. Hastalık ilaçla önlene- memektedir. Hastalıksız tohum kullanmak gerekir. Tohumluğu sıcak su içinde tutmak hastalığı önlemede faydalı olmaktadır.
Patates mildiyösü: Patates bitkisinde mildiyö hastalığını Phyhiaceae familyasından Phytoph- tora infestans mantarı meydana getirir. Patates bitkisinin önemli hastalığıdır. Yağışlı ve rutûbetli yıllarda çok önemli zararlara sebeb olabilir. Hastalık patates yapraklarının tamâmını kurutarak döker. Bitkinin gövdesi çıplak kalır. Hastalık toprak altındaki yumrulara da geçebilir. Yumrularda çöküntüler meydana getirir. Yumru verim ve kalitesinin azalmasına sebeb olur. Hastalığı önlemek için her sene hastalıklı bitki artıkları tarlalardan toplanarak imhâ edilmelidir. Ayrıca hastalık çıkmadan önce koruyucu ilaçlarla mutlaka ilâçlama yapmak gerekir. Eğer önceden ilaçlama yapılmaz ise bir daha hastalığı önlemek mümkün olmaz.
Kök kanseri: Meyve ağaçlarının kök ve kök boğazlarında görülen bir hastalıktır. Asmanın ise gövde ve dalları üzerinde görülür. Hastalığı Rhi- zobiaceae familyasına mensup Agrobacterium tumefaciens bakterisi yapar. Bu bakteri bir yara yerinden bitki bünyesine girip, orada beslenme ve çoğalmaya başlar. Çıkarmış olduğu toksinler hücrelerin anormal şekilde büyümesine sebeb olur. Böylece urlar teşekkül eder. Hastalığın bulaşmasını önlemek için köklerinde ur görülen fidanların imhâ edilmesi gereklidir. Ayrıca toprak işlenirken ağaçların kök ve kök boğazlarının yaralanmamasına dikkat edilmelidir. Karaleke: Elma ve armut ağaçlarının en önemli hastalığıdır. Karaleke hastalığını armutlarda Ple- osporaceae familyasından Venturia pirina, elmalarda ise Venturia inaequalis mantar türleri yapar. Hastalık, armut ve elma ağaçlarının çiçek, yaprak, meyve ve genç dalları üzerinde görülür. Çiçeklere bulaştığında çiçeklerin dökülmesine sebeb olur. Yapraklarda meydana getirdiği lekeler, yaprakların gelişmesini ve fotosentez yapmasını önler. Bundan dolayı meyve gözü teşekkülü azalır ve müteakip yıl mahsûl veriminde önemli ölçüde düşüş meydana gelir. Küçükken hastalığa yakalanan mevye- ler dökülür. Lekeli meyveler gelişemezler, şekilleri ve kaliteleri bozulur. Bu bakımdan hastalığa yakalanmış meyveler pazar değerini büyük çapta kaybederler. Elma ve armut ağaçlarında bu hastalığı önlemenin en tesirli yolu zamânında ilaçlama yapmaktır. Şâyet ilkbahar dönemindeki çiçek öncesi ve sonraki ilaçlamalar zamânında ve dikkatli bir şekilde yapılırsa hastalık tamâmen önlenir.
Monilya: Yumuşak ve sert çekirdekli meyve türlerinin önemli hastalıklarından biridir. Meyvelerde monilya hastalıklarını Sclerotiniaceae familyasından Monilia laxa, Monilia fructiggena mantarları yapar. Genellikle bütün sert ve yumuşak çekirdekli meyve ağaçlarının çiçek, meyve, yaprak ve sürgünlerinde zarar meydana getirir. Hastalığın şiddetli çıktığı yıllarda çiçek ve sürgünleri kurutur. Hastalığa yakalanan meyvelerde önce kahverengi bir çürüklük oluşur, daha sonra üzerlerinde dâireleir hâlinde beyazımsı spor kütleleri görülür. Hastalıklı meyveler hasattan önce düşerler veya ağaç üzerinde kuruyarak mumyalaşıp kalırlar. Monilya hastalığını önlemek için ağaçlardaki bütün hastalıklı sürgün ve meyveleri toplayarak imhâ etmek ve ayrıca ilaçlama yapmak gerekir.
Çavdar mahmuzu: Clavicipititaceae familyasına âit Claviceps purpuce mantarının çavdar ve bâzı buğdaygillerde meydana getirdiği bir hastalık. Çavdar başağı olgunlaşmaya başlayınca, kapçıklar arasında siyah, boynuz gibi sert ve çavdar tâ- nesinin 2-3 misli büyüklüğünde, mahmuzu andıran çıkıntılar görülür. Hastalığın çavdar mahsülünü azaltması önemli değildir. Ancak, hastalıklı çavdar unundan yapılan gıdâ maddelerini yiyen insanlarda ergotizm ismi verilen bir hastalığa sebeb olması dolayısıyle önemlidir. Çavdar mahmuzunda bulunan bâzı alkoloitler, insanlarda kusma, titreme ve felçler meydana getirebilirler. Ayrıca hâmile kadınlarda düşük ve erken doğuma sebeb olabilirler. Öte yandan çavdar mahmuzu tıpta kan dindirici olarak da kullanılmaktadır.
Mâvi küf: Tütünlerde Mildiyö hastalığı. Tütünlerin en önemli hastalığı olan Mildiyö hastalığına Peronosporaceae familyasından Peronospora tabacina mantarı sebeb olur. Hastalık tütünlerin fide ve tarla devresinde götürebilir. Yağışlı ve ru- tûbetli mevsimlerde büyük salgınlar meydana getirir. Tedbir alınmazsa tütünleri tamâmen harâb eder. Tütünlerin tarla döneminde hastalık bulaşırsa tütün yapraklarından hâsıl olan ölü dokular, yaprağın ticârî değerini önemli ölçüde azaltır. Hastalığı önlemek için dayanıklı çeşitler yetiştirmek, fidelik ve tarla dönemlerinde koruyucu ilaçlamalar yapmak gerekir.
Buğday sürmesi: Tilletiaceae familyasına bağlı mantarların buğday bitkisinde meydana getirdiği önemli bir hastalık. Mantarın buğdayda hastalık meydana getiren önemli türleri Tilletia tritici ve tilletia foetidadır. Hastalık buğdayın başağında görülür. Sağlam başaklar ağır olduklarından aşağı doğru sarktıkları halde sürmeli başaklar hafif olduklarından dik dururlar. Ekinler olgunlaşınca başaklarda buğday tânelerinin yerinde siyah renkli tânelerin teşekkül etmiş olduğu görülür. Bu siyah tânelerden dolayı hastalığa çiftçiler sürme, kör veya karamuk gibi isimler de vermektedir. Kör tânelerin üstünü örten meyve kabuğu ince bir zar halindedir. Bu tâneler parmak arasında sıkıştırılınca kolayca ezilir ve içlerinin tamâmen siyah bir tozla dolu olduğu görülür. Bu tozlar hastalığı meydana getiren mantarın sporlarıdır. Kör tânelerin ezilmesi ile balık kokusunu andıran bir koku hissedilir. Bu koku sporlardan çıkar ve trimethylamin maddesinden hâsıl olur. Hastalığı önlemek için tohumluk buğdayların ekilmesinden önce mutlaka tohum ilaçları ile ilaçlanması gerekmektedir.
Bağ mildiyösü: Bağ mildiyösü, üzüm bağlarının en önemli hastalığıdır. Peronosporaceae familyasına bağlı Plasmopara viticola mantarı tarafından meydana getirilir. Mantar, asmanın yaprak, sürgün, çiçek, sülük ve salkımlarında zarar yapar. İleri derecede hastalığa yakalanmış yapraklar kuruyarak dökülür. Sürgünler çıplak kalır. Salkımlardaki hastalıklı tâneler olgunlaşmaz; buruşur, mumyalaşır ve meşin gibi bir görünüş alır. Bağ mildiyösü, serin ve yağışlı havaların hüküm sürdüğü mevsimlerde salgın yapar. Hastalık çıkmadan önce koruyucu ilaçlama yapmak gerekir. Bu ilaçlamalar yapılmaz ise çok önemli mahsul kaybı olur. Bağ mildiyösünün en iyi ilacı Bordo bulamacıdır. Buğday pası: Pucciniaceae familyasına bağlı mantar türlerinin buğday, arpa, çavdar ve yulaf bitkilerinde meydana getirdiği önemli bir hastalık. Hastalığın şiddetli olduğu yıllarda bitkiler zayıf kalır. Bu yüzden başak teşekkülü iyi olmaz. Tâne tutumu zayıf olur. Hastalıklı bitkilerdeki dânelerin çimlenme güçleri azalır. Hastalık, bitkilerin sap, yaprak, kavuz ve kılçıklarında sarı, kahverengi lekeler meydana getirir. Buğdayda zararlı olan üç önemli türü vardır. Puccinia striiformis (sarı pas) Puccinia triticina (kahverengi pas), Puccinia gra- minis tritici (kara pas). Kara pasın ana konukçu bitkisi Berberis (hanımtuzluğu) bitkisidir. Hayat devresini bu bitkide tamamlar. Bu bakımdan kara pas hastalığından korunmak için Berberisleri imhâ etmek gerekir. Ayrıca erkenci buğday çeşitleri yetiştirmek zararı azaltır. Kara pas bilhassa yağışlı yıllarda ülkemizde salgınlar yaparak önemli derecede mahsul kaybına sebeb olmaktadır.
Bağ küllemesi: Bağlarda külleme hastalığını, Erysiphaceae familyasından Uncinula necator mantarı yapar. Mantar, asmanın yaprak, çiçek, sülük ve salkımlarında zararlı olur. Hastalığa yakalanmış yaprakların üzeri kül serpilmiş gibi bir durum alır. Hastalıklı tâneler olgunlaşmaz. Üzerleri çatlar, çekirdekler görülür. Fazla miktarda hastalığa yakalanmış çubuklar yazın yeteri kadar olgunlaşmaz ve zayıf kalırlar. Kışın ise donlardan zarar görürler. Bağ küllemesinin en iyi ilâcı kükürttür.