ÇAKMAK

Ateş elde etmeğe yarayan küçük âlet: Çakmak yanınızda ya? Merdivenden inerken yakarız (R.H. Karay). || Sürtme ile çakmak taşından kıvılcım çıkartan ve kavı tutuşturan çelik parçası: Felek çakmağını eyledi çengel / Ben yare giderken bırakmaz engel (Karacaoğlan). || Esk. Ağızdan dolma tüfeklerdeki tetik düzeni. || Sıf. Çakmak gibi eğri olan: Çakmak pabuç.
— Dokumc. Çakmak tiftik, en iyi kalite kısa tiftik.
— Fiz. Hava çakmağı, üst ucu kapalı, ait ucunda ise, bir kav parçası tutturulmuş bir piston olan cam boru. (Hava, piston yardımıyle borunun içinde sıkıştırıldığı zaman, bu anî sıkışma sonucu meydana gelen ısı etkisiyle kav yanmağa başlar.) || Hidrojen çakmağı veya hidroplatinli çakmak, içinde hidrojen üretilen ve sürekli bir alev veren cihaz. Hidrojen, bir platin süngeri tarafından emilerek tutulur ve ci-
hazın hep kızıl derecede kalmasını sağlar. ———
— Mad. oc. Madencilerin kullandığı emniyet lambasını açmadan yakmağa yarayan ve bir karton parçası üstüne fosfoflu macun sürülerek hazırlanan parlayıcı bileşim.
— Sil. Çakmak karşılığı, ateşli silâhlarda çakmak takımının karşı tarafına yerleştirilen S biçiminde madenî levha. || Esk.
Çakmak tekne, eski tüfeklerde falya barutunun konduğu yer.
— ANSiKL. Günümüzde, sürekli bir ateş meydana getiren her çeşit âlete çakmak adı verilerek, bu kelimenin anlamı genişletildi. Kimyevî tepkimelerle çalışan bazı âletler dışında, çakmakların hemen hepsi ya fiziksel (vurma, sürtünme, elektrik akımı veya gaz sıkıştırması yoluyle ısı elde edilmesi) veya fizikokimyasal olaylardan (kataliz) yararlanır. Vuruşla veya kızıl dereceye getirilmiş katı taneciklerden meydana gelen kıvılcımlar çıkarmak suretiyle çok yakınlarında bulunan yanıcı cisimleri alevlendiren çakmaklar, çeşitli yönlerden geliştirildikten sonra en çok kullanılan çakmak tipi haline geldi. Sürtünme sonucu meydana gelen alevler uzun süre kızıl derecede kalmadığı için kullanışlı olmayan çakmaktaşı veya başka sert cisimler yerine, bugün demir ve seryum alaşımı kullanılır. «Az-rak topraklar» dan elde edilen seryum, büyük bir ısı vererek alaşımın yanmasını ele konmuş bir sağlar. çakırdoğan Cep çakmaklarında, yaylı bir kapak açıldığı zaman çalışan küçük bir dişli veya çark, bir demir-seryum alaşımı olan çakmak taşına sürtünerek çok sıcak kıvılcımlar çıkarır. Bu kıvılcımlar ya nitratlı bir fitili veya uçucu bir hidrokarbona (benzin, petrol) daldırılmış pamuk bir fitili ateşler.
Gazlı çakmaklarda ise, kapak açıldığı zaman, içinde propan veya sıvı bütan bulunan depo da açılır; böylece, genleşerek yukarı doğru fışkıran gazlar ateş alır. Plan-te tarafından bulunan, Voisin ve Dronier tarafından geliştirilen elektrikli çakmaklar, ısıya oldukça dayanıklı ve paslanmaz bir madenden (msl. platin) yapılan ince bir telin, elektrik akımı etkisiyle bozulmadan kızıl dereceye gelmesi özelliğine dayanır.
Basınçlı havayle çalışan çakmaklar, günlük hayatta hemen hiç kullanılmayan birer laboratuvar deneyi olmaktan öteye gidememiştir. Platin süngerli çakmaklar, fizikokimyasal olaylar yardımıyle çalışır: hidrojen veya havagazına daldırılmış platin süngeri, kataliz olayıyle bu gazları ateşler. Otomatik «ateşleyiciler»e uygulanmak istenen bu sistem, platin çok pahalı olduğu için fazla kullanılmaz.
٠ Çakmak çakmak blş. sıf. [Göz için]