ÇAN

Çınlayan ma-denden yapılmış vurma çalgısı. (Ters çevrilmiş kadeh biçimindedir Dış veya iç yüzüne VU-rarak ses çıkarılır. Dış yüzüne çekiçle, iç yüzüne bir halkaya asılmış tokmakla vuru-lur): Birtakım çan sesleri İŞİMİ, iki ٠٢٠؛/-tan atsız, öküzsüz şeytan arabaları geliyor-du (Ömer Seyfeddin). Bk. ANSİKL.
— ÇEŞ. DEY. Çan çalmak, herkese ilân et-inek: iflâs ettik diye çan çalacak değildik ?٠. II Çanına ٠/ tıkamak (tıkmak), sesini çıkaramayacak, fenalık yapamayacak du-ruma sokmak.
— Elektr. Askılı çan, gerilimi ve sayısı değişen eklemli izolatörler zincirinin bir elemanı. II Çift çan, iç içe geçirilmiş ve tabanları birbirine iyice kaynatılmış, de-ğişik çapta, içi boş iki porselen silindirden meydana gelen sistem. Bk. ANSİKL.
— Fiz. Elektrik çanı. Bk. ANSİKL.
— Huk. Çan âlâtı saire çalarak halkın veya meclis ve mahfillerin meşguliyet veya huzur ve rahatını ihlâl. Gürültü veya velve-le ile ve mutat hilâfı olarak işlendiği tak-dirde Türk Cz. kn. md. 546 gereğince para cezası ile cezalandırılan kabahat nevinden bir suç. (Türk Cz. kn. md. 546’nın 2. fıkra-sında bu fiilin saat 22’den sonra işlenmiş olması ağırlaştırıcı sebep olarak kabul edil-miş, 3. fıkrasında ise 1. ve 2. fıkraların ihlâlinde tekerrür hali için özel hüküm sevk edilerek ceza ağırlaştırılmıştır.)
— Mat. Çan eğrisi, olasılıklar hesabında, tekrarlanmış bir denemeler dizisindeki yan-lışların normal diye adlandırılan dağılımı.
— Mim. Bazı sütun başlıklarının başlık tablasından tepe bileziğine kadar olan kıs-minin genel biçimi. II Çan biçimi sütun başlığı, ters konmuş, çana •benzeyen eski ؟nısır sütun başlıklarına denir. II Çan ku-lesi. Bk. KULE.
— Tar. ve Din tar. Çan simandro, gong işini gören demir plaka veya ağaç levha. (Bizans imparatorluğunda kullanılan bu araç bugün bazı ortodoks manastırlarında vardır.)
— Telekom. Çan izolatör, küçük bir çan biçiminde porselen izolatör.
— Teknol. Basınçlı hava ile dolu olan ve havanın esnekliğinden yararlanıp, belli za-mandaki akış miktarını düzenlemek ama-cıyle pistonlu bir pompanın püskürtme bo-rusu üzerine yerleştirilen madenî hazne. (Akışın kesilmesi halinde meydana gelen hidrolik darbeyi hafifletmek için bazen, elektrik motoru ile çalıştırılan bir merkez-kaç pompanın püskürtme borusuna basınç altında bulundurulan bir su ve hava de-posu yerleştirilir.) II Tablalı sütun donanı-
— ANSİKL. Çan, kökü tarihöncesi zaman-lara dayanan bir çalgıdır. Birçok eski me-zarda örnekleri bulunur. Esk¿ çağlarda, Türklerde gang, çeng, çong, çung, Batıda ise clocca, signum, campana (kampana), nola adlarıyle anılırdı. Çan sallanmağa baş-larken tokmakla vurularak ses çıkartılır, bu sesler kendi kendine yeterlidir. Ver-diği temel notaya normal armonikleri ek-
ÇAN
134
lenir (oktav 1, beşli, minör üçlü, pes oktav). Bu armoniklerin doğruluğu, çanın ana çizgilerine bağlıdır (dış ve iç çevresi). Çanın akordu, üstündeki maden miktarını azaltarak yapılır. Madenin çanın neresinden alınacağı kesinlikle belirlidir. Bunlar, her armoniğin çıktığı yerlerdir. Çanın madeni yüzde 78 oranında bakır, yüzde 22 de kalaydan bileşir. Çan yapılırken, önce ana çizgileri belirlenir, sonra kalıbı yapılır. Kalıp çekirdek, yalancı çan ve zarf’tan oluşur. Yalancı çan çıkartılınca kalan boşluğa erimiş maden dökülür. Günümüzde, çanı sallamak için elektrik motoru kullanılır. Motor makarayı harekete geçirir. Eskiden makaraya ip sarılırdı. Çan kımıldamaz tür-dense, tokmak işletilir. Tokmağın hareketi ip, motor veya elektrikli mıknatısla sağlanır. En dolgun ses, içten vuran tokmakla elde edilir. Dıştan vuran çekiç kullanılırsa, çıkan ses çok madenî olur. Bugün opera ve orkestralarda çan sesi akortlu madenî borulardan bileşen özel bir çalgı ile verilir.
— Elektr. Askılı çan’da her eleman, çan biçiminde porselen veya cam bir bloktan meydana gelir. Her eleman, yanında bulunan iki elemana bir tespit cihazıyle bağlanır. Bu izolatörler 30 Kw’tan yüksek gerilimler için kullanılır.
Çift çanlı, bir dialektrikle ayrılmış iletkenle demir donanımı yani yalıtıcının kendisini yağmura karşı korumak üzere düşünülmüştür. Yalıtkan yağmur altında kaldığı zaman elektrik direncinin düşmesini ve ondan doğacak boşalmayı önlemek için kondansatörün çevresinde sınır çizgileri vardır. Bunlar dayanıklılığı sağlar.
— Fiz. Elektrikli çan, bir elektrostatik makinesinin iletkenlerinden birine asılı üç çandan ibarettir. İpek (yalıtkan) bir iplikle madenî bir çubuğa asılı D çanı, bir zincir aracıyle toprağa bağlanır. İki A ve B çanı madeni zincirlerle aynı çubuğa asılıdır. Çanlar arasında ipek ipliklerle madenî toplar asılmıştır. Makinenin elektriği C yuvarlağı üzerine yayılır ve A ile B çanları küçük topları önce çeker, sonra değer değmez onları iter. Aynı zamanda etki ile D çanı elektriklenir; makine tarafından itilen toplar D çanı tarafından çekilmiş olur ve ona çarpar; nihayet toplar D tarafından itilir ve A ve B çanları tarafından çekilir; böylece art arda devam eden çarpmalar bir çan sesi meydana getirir.