ÇAVDAR

ÇAVDAR (Secale cereale); Alm. Roggen
(m), Fr. Seigle (m), İng. Rye. Famiylası: Buğdaygiller
(Gramineae), Türkiye’de yetiştiği yerler:
Anadolu.
Köklerinden bir kısmı derinlere giden yayvan
köklü, 4-5 kardeş veren, yaprakları mavimtrak
yeşil renkte ve üst tarafları tüylü, başakları dört köşeli,
taneleri yeşilimtrak, sarı, esmer gibi çeşitli
renklerde olan, buğdaygiller familyasına bağlı yıllık
bir bitki. Tânelerinin uzun ve yassı olmasıyla
buğdaydan ayırt edilir. Başakçıklar ekseriya 2 çiçeklidir.
Kayık biçiminde olan kavuzun sırt çizgisi
kirpik şeklinde tüylerle örtülüdür. Çavdarın vatanı
genel olarak Ön Asya’dır. Anadolu’da hâlen yabânî
tiplerine rastlanmaktadır. Bu tahıl, ilk önce
buğday tarlalarına yabânî ot olarak girmiş, sonradan
kültüre (yetiştirilme) alınmıştır.
Türkiye’de çavdar, diğer ürünlerin verimli olmadığı
fakir topraklarda yetiştirilir En çok, Orta
Anadolu, Marmara ve Doğu Anadolu bölgelerinde
zirâati yapılır. En çok üretim yapılan illerimiz ise
Erzurum, Niğde, Kayseri ve Konya’dır. Çavdar,
daha çok yayla ikliminde yetişir. Kuvvetli kök sistemi
olduğu için kuraklığa ve soğuğa dayanma gücü
yüksektir. Yetişmesi için buğdaydan daha az
sıcaklık ister. Yazlık çavdar 110-140 günde ömrünü
tamamlar. Toprağın fazla yaş olmasına dayanamaz.
Yetişmesi için hafif topraklar ister. En iyi
olarak kumlu-tınlı, tınlı-kumlu ve milli topraklarda
yetişir. Çavdar, birçok yıllar ard arda ekilebilir.
Yalnız verimli olabilmesi için münâvebe ister. Çavdar
için en iyi münâvebe, patates ve bir yeşil gübre
bitkisi ile olan münâvebedir. Toprak fazla kumlu
ise, yeşil gübre bitkisi ekilir. Güzün erkenden
gübre toprağa verilir ve arkasından çavdar ekilir.
Çavdar baklagillerden sonra da gâyet güzel yetişir.
Buğday ve arpanın ön bitki olarak kullanılması,
çavdar için pek iyi netice vermez. Çavdarın kuvvetli
bir kök sistemi olduğu için umûmiyetle gübre verilmez.
Yalnız, gübre verilir veya gübrelenmiş bir
bitkiden sonra çavdar ekilirse veriminde artış olur.
Çavdar, yeşil gübreden çok istifâde eder. Kuvvetsiz
kalmış tarlaları sun’î gübrelerle kuvvetlendirmek
de çavdar için iyi netîce verir. Çavdarın ekimi için
toprak derince sürülerek ekime hazırlanır. Fazla
verim için, güzlük ve yazlık ekimleri mümkün olduğu
kadar erken yapmalıdır. Tohumluk olarak,
çimlenme gücü yüksek, iri, dolgun ve temiz tânelerin
seçilmesi lâzımdır. Ekim serpme veya makina
ile yapılır. Makina ile ekimde sıralar arasında 15-
18 cm aralık bırakılır. Çavdarın tâne ağırlığı düşük
olduğu için, 4 santimetreden pek fazla derine ekmemelidir.
Tohum ekildikten sonra disk, tırmık
veya kültüvatörle toprak kapatılır. Çavdar için biçme
zamânı “sarı erme” zamânıdır.
Çavdar verimsiz topraklarda ve soğuk iklimlerde
yetişebildiğinden, Avrupa’nın kuzey bölgelerinde,
Akdeniz memleketlerinin dağlık sahalarında
buğdayın yerini alır. Çavdarın zirâatte kullanılan
tek türü vardır.. Secale cereale. Çavdarda nişasta
oranı % 66, protein % 8’dir. Ekmeği siyah olmakla
beraber, besin değeri bakımından buğdaydan
aşağı değildir. Bilhassa proteince fakir olan beyaz
ekmekten üstündür.
Kullanıldığı yerler: Avrupa’nın birçok yerlerinde
çavdar ekmeği tercih edilmektedir. Anadolu’nun
bâzı köylerinde ekmeği, buğday-çavdar
karışımından yapmaktadırlar. Has unlarda protein
tabakası kepekle beraber ayrılmış olduğundan,
beyaz ekmeklerin besin değeri, proteinli olan esmer
ekmeklere nazaran düşüktür. Endüstride ispirto
çıkarılır. Hayvan beslenmesinde de faydalanılır.
Çavdar sapından hasır, sepet vs. yapılır.
Dünyâda Çavdar Üretimi (1990)
Ülke Üretim (ton)
Bağımsız Devletler Topluluğu………. 20.000.000
Polonya………. ……………………………..5.800.000
Birleşik Almanya………….. ……………….4.260.000
Kanada………………………………… ………..926.000
ABD….. …………………………………….. ….. 257.000
Türkiye……… …………………….. …….. ………285.000
İspanya………………………… … ……………… 280.000
Avusturya…………………………. ……… …….. 35 6.000
Fransa…………………… …………. ………………. 254.000