Çerkeslerde evlilik, uyulması zorunlu bin türlü kuralın eşlik ettiği bir törenle gerçekleşir.
Bir Çerkeş genci evlenmek mı istiyor? Yuvayı geçindirecek maddi gücü olacak, büyük kardeşi bekârsa onun evlenmesini bekleyecek, uzak ya da yakın akrabadan eş adayı seçmeyecek, mümkünse aynı köyden birini tercih etmeyccek, ama evleneceği kişinin mutlaka Çerkeş olmasını gözetecek… Bütün bu şartlara bir de “zor beğenir” olmaları eklenince Çerkeslerin neden geç evlendikleri ycterince açığa çıkıyor. Ama tüm bunları yerine getirmek de yetmiyor. Kız kaçırmadan kız istemeye, nikâhtan düğüne, gelin almadan damat çıkarmaya bin türlü kural keskin bir şekilde işliyor.
Kız Kaçırma
Gençlerin birbirini tanıması için gerekli sosyal kurumlarm Uehes, ka-şenlik) var olduğu geleneksel Çerkeş toplumunda aile birliği kurmanın asıl yöntemi gençlerin karşılıklı anlaşarak ve ailelerinin onayıyla evlenmeleridir. Çeşitli nedenlerle ailesinin karşı çıkacağını tahmin ettiği durumda kız, kendi isteğiyle fakat ailesinin haberi olmadan kaçabilir. Bazen de formaliteleri ortadan kaldırmak İçin tarafların anlaşmasıyla kız kaçırılır. Bugün artık pek rastlanmayan bir yöntem de zorla kaçırmak.
Kız kaçırmada genellikle kızın akrabalarından bir kız ya da kadm aracılık eder. Erkek, arkadaşlarıyla birlikte kızı kaçırır ve bir akrabasının ya da arkadaşının evine götürür. Kendisi de bir arkadaşının, akrabasının veya baba dostunun evine gider ve düğün dahil bütün törenler bitinceye kadar burada kalır. Bir veya birkaç erkek, köyün sözü geçen yaşlılarından birine giderek, kız m kendilerinde olduğunu, ailesinin merak etmemesini bildirir. Bundan sonra tarafların ilişkileri yaşlılar (thamade) aracılığıyla yürütülür. Kızın ailesi öncc şiddetle karşı çıkar,Çerkeslerde evlilikle ilgili konulann büyüklerle, anne babayla açıkça konuşulması ayıp sayılır. Bütün İlişkiler arkadaşlar, yengeler veya enişteler aracılığıyla yürütülür. Evlenmeye karar veren kız veya erkek, aracılarla bunu anne babasına bildirir. Düğüne kadar bütün süreç, olumsuz sonuçlanması ihtimaline karsı mümkün olduğunca gizli yürütülür. Erkek tarafının büyükleri toplanarak “lluıh” (kız isteme) için gidecek heyeti belirler. Bu heyette genellikle, kız tarafında sözü geçecek aile büyükleri (amcalar), dayı tarafından biri veya babanm arkadaşları yer alır. Damat adayının kendisi ve babası kız istemeye gitmez. Bu heyete kadınlar da katılmaz. Bu heyet kız tarafında yine ailenin büyükleri veya duruma göre babanın yakını tarafından karşılanır. Kızın babası bu törene katılmaz ve gelenlerle muhatap olmaz. Kızın kendisi de görünmez. İlk istemede genellikle ‘”Aile büyüklerine danışalım, görüşelim. şu gün gelin” denerek olumlu cevap verilmez. Sonra da, cevap olumsuz olacaksa bu açıkça söylenmez, “Biz size haber veririz” denir.
Gelin a/ma, Çerkeş düğününün en çarpıcı bölümüdür. Gelin alıcı alayı, gelini bulunduğu yerden törenle alıp damat evine götürür.
Ev Görme (Vunaplhe)
Kızın ailesi erkeğin ailesini tanımıyorsa, ekonomik ve sosyal dunum nu bilmiyorsa, istemeye gelenlere “Acele etmeyelim, bazı âdetlerimi var” cevabı verilir. Bundan anlaşılan, kızlarım nasıl bir yere vcrecel lerini görmek (vunaplhe/ev görme) istedikleridir. O zaman gelenle kendilerini nerede nasıl bulabileceklerini ayrıntısıyla bildirir. Fak; vunaplhcnin zamanı konuşulmaz; bunu kızın ailesi tayin eder. Bu g<
üîceier. (lendirildiğinİ açıklar ve konuyu tekrar görüşebileceklerini bildirirle Vunaplheden iki veya üç gün sonra erkek tarafı hediyelerle kızın ail siııc bir heyet (palheyet, palhe‘ıh) gönderir. Nikâh (nekihıth) için gi belirlenir. Bu gelenek bugün uygulanmıyor. Eskiden dc toplumun t sınıfları arasında uygulanmaz, aksine böyle bir talep hakaret sayılırı
Nikâh (Nekihıth)
Nikâh gelinin anne-babasının evinde yapılır, Nikâh törenine damat gelin katılmaz, kendi adlarına vekil (vueçıl) tayin ederler. Nikâhta h ca (efendi) ve damatla gelinin vekillerinden başka şahitler hazır bul nur. Tören ayakta yapılır. Eskiden herkesin bu tören sırasında mut ka şapka giymesi bir gelenekti, “Efendi”, gençlerin vekillerinden fi. değiştirip değiştirmediklerini, vasilerinin karı koca olmalarına r, olup olmadığını sorar. Sonra üç kez dua okur vc her defasında vet
lcre onay verip vermediklerini sırayla sorar. Vekillerin ccvabından sonra hoca yine dua okur vc bunu “amin”le bitirir. Nikâh töreninde oyunlar, başka eğlenceler olmaz. Nikâh kıyıldıktan sonra sofra kurulur, gençler için, akrabalık için iyi dilek konuşmaları (houh) yapılır.
Düğüne Hazırlık
Nikâhtan sonra kız baba evinde bir yıl veya daha fazla kalır. Bu süre içinde çeyiz ve müstakbel akrabalar için hediyeler hazırlanır. Bu dönemde genç teyzeler, halalar* gelinler, komşu kadınlar ona yeni ailesinde nasıl davranması gerektiğini, kocasının ve diğer yaşlıların karşısında ne gibi görevleri olduğunu öğretirler. İlk geceden başlayarak evlilik yaşamının gerekleri anlatılır. Evlenecek kiz akrabalarının ve yakın komşularının düğünleri dışında diğer sosyal etkinliklere karılmaz. Katıldığında da evli kadınlar gibi sadece izleyici olur. Akşamları kızın yanına kız ve erkek arkadaşları gelir. Jeşşıs (gcce oturması) diye adiaııdırıian sohbet ve eğlenceler düzenlenir. Nikâhtan önce arkadaşlarıyla birlikte kızın evine rahatça girip çıkabilen damat, bundan sonra evin çok uzağından geçmek, kızın ailesinden yaşlılarla karşılaşmaktan kaçınmak ¿orundadır.
Başlık Alma (Vuase‘ıh)
Başlık (vuase) nikâh sırasında belirlenir. Eskiden başlık bedeli büyükbaş hayvanlardan ve şıperıt denilen eins bir attan oluşurdu vc ailelerin durumuna göre değişidi. Örneğin başlık bedeli 1950’li yıllarda Uzunyayla’da “iki at, iki öküz vc 500 lira”ydı. Nikâhtan sonra damadın akrabaları başlığı hazırlar. Başlığı almak için kız tarafından beş altı erkek gönderilir, bunlar arasında kızın amcası ve dayısı olur. Başlık görüşmeleri çok sıkı pazarlıkla geçer ve “ince diplomasi” gerektirir. Bugün artık başlık parası kalktı ya da sembolik olarak alınıyor.
Relin Alma (Nısaşe)
Dini nikâhtan ve başlığın alınmasından sonra nısaşe (gelin alma) gülü kararlaştırılır. Eskiden genellikle sonbaharda, hasat bittikten sonra yapılırdı. Ailenin büyüğü akrabalarına, köylülerine, kendi arkadaşla-ma haber verir. Tören gelin alıcı sofrası (fızışe yefe) ile başlar. Törelin nasıl organize edileceği konuşulur ve gelin alıcı kafilesinin başka-
nı (fızışe thaıııade) seçilir, görevler belirlenir. Gelin alıcıya refakat için seçilen atlı gençler (fızışe şu) kendilerine gösterilen bu güveni onur sayarlar. Gelin arabası kırmızı bir örtüyle kaplanır. Arabada damadın kız kardeşi veya başka bir akrabası ve mızıkacı (pşınavo) bulunur. Arabanın çevresinde atlılar yer alır. Gelin alıcı (fızışe), günün aydınlık vaktinde yola çıkarılır.
Gelin alıcı alayı gelinin köyünün girişinden başlayarak evin avlusuna : girinceye kadar engellenmeye çalışılır, Atlı gençlerin en başta gelen görevi arabanın kırmızı örtüsünü kaptırmamaktır. Gelini evden çıkarma ve arabaya bindirme görevi damadın kardeşinin veya yakın akrabalarından bir erkeğin görevidir. Gelini oturduğu yerden kaldırmak için “ğatecıpş’c” ve odadan çıkarmak için de “aşha vubıdıpş’e” ödemek gereklidir. Aynca avludan ve köyden çıkarken gençler tarafından yolu kesilen gelin alıcıdan geçiş bedeli (kuebjedeııe) alınır. Gelinle birlikte genellikle yengesi, teyzesi, amca-teyze oğlu veya kızı olan ş “gelin arkadaşı”‘ (jemheğase \ey d n;sedek’ ue * gelir ve kocasının evine | verlcşinceye kadar onunla birlikte kalır. Eskiden uygulanan “teyşens” ] geleneğine göre, gelin damadın hır akrabasının \eya arkadaşının evi- j ne (teyşereş) getirilir vc “selin eıfcamu’Sa
orada kalırdı. Ancak uzun zamandır gelin doğrudan daınadm evine getirilir. Voreydade şarkısı eşliğinde arabadan indirilir ve özel hazırlanmış odaya (lagüne) götürülür. Bu sırada “nıvoj çetsıvej” denilen ilginç bir seremoni yaşanır. Damadın büyük ninesi varsa temsili olarak evden kaçar ve güzel sözlerle, vaatlerle ikna edilerek geri getirilir.
Bir süre sonra, voreydade şarkısı eşliğinde gelini yeni akrabalarıyla tanıştırma töreni (vuneyişe) yapılır. İkinci kez. sadece kadınların katıldığı vuneyişe tsuk da yapıldıktan sonra gelin kaynanasının yanma girmekte serbest olur.
Damat bütün düğün faaliyetleri sırasında bir arkadaşının evinde (şa-vuap’e, şavoş’ıp’e) kalır. Sağdıç (şavokot, şavoğ) ve yardımcısı (şa-vokodze)gercken her şeyi yapmaktan sorumludur. Arkadaşları, düğüne gelen gençler damadı burada ziyaret ederler ve geleneklere bağlılığını, dayanıklılığını ölçerler! Uygun bir fırsatta damat kaçınlabilir ve kurtarmalık alınarak iade edilir, Düğünün son günü, yani gelin getirildikten üç dört gün soııra şavoyişıj (damat çıkarma) yapılır. Damat, arkadaşları eşliğinde kaldığı evden törenle kendi evine getirilir.
bin ruble ayrılan Kuştanok idi. Çerkeş asıllı subav T. Şipşev de, Şapsığ bölgesi komutanıyken 60 bin Şapsığm
v —–
Çarlık Yönetiminin yerli halk üzerinde hakimi\et k ırmak için başvurduğu voMardan biri de eğitini kunı-muydu. Soylu ailelerden Çerkeş çocukları eğitiimeiv üzere Petcrsburg’a gölürülüyor, böylecc Çerkesler aracında etkin sovkıların çocukları, bu kişileri kontrol altında tutmak için bir tür rehin tutuluyordu. A\nı zamanda bu çocuklar iyi bir askeri eğitimle, kendi soydaşlarından oluşturulan birliklerin başında “barışçı olmayan” Çerkeslere karşı savaşır hale getiriliyordu.
Kont Yevdokimov 1860 yılında en az masrafla Kafkasya’nın nihai fethini sağlamak için geliştirdiği planı uygulamaya koydu. Tasarı Çerkeslerin Osmanlı topraklarına göç ettirilmesini ve yerlerine Kazakların iskânım öngörüyordu. Abaza toplulukları Başılbaylar, Kızılbek-ler, Tamlar ve Şahgiraylann bir kısmı kendilerine tanı-
nan surede köylerini boşaltarak O-nun1 Sürgün emrine direnen Beslencvler 20 H.
Vncniılrlı vp rlnr’t hin ilil e RllS 1VU ” timinde Osmanlı topraklarına gon^.
Sürgün Yılları
Yevdokimov planı şövlc işliyordu: B»”v nen “barbar ve vahşi” Çerkeş kov v –
ormanlar kesilerek yol açılıyor; k—.–
dan sarılıyor ve zorla boşaltılıyordu. Yal’ da köy ateşe veriliyordu. Böylece Kabarır 1860-1861 yıllarında 10 binden fazla CV
Aynı yıl Rusya’da sertliğin kaldır:^: – -yaya doğru “toprağa hücum” dönen. köylüler sistemli olarak Çerkeş _• tirildi. Rusya’dan Kafkas ında çalışanlara, hat bittiğinde –
at edilmişti. Savaş henüz bitmerr v.