DICTATOR

DICTATOR [diktatör] i. Eski çağda Ro-ma’da sınırsız yetkililerle geçici olarak ig başına gelen olağanüstü görevli. (L)

Dictatus Papae (Papanın Emirnameleri), papanın otoritesiyle ilgili kesin vecizeler derlemesi; bu derleme Gregorius VII zamanına ait belgelerin kütük defterine kaydedilmiştir. Uzun süre tartışma konusu olan eserin gerçekliği bugün kabul edilir. Yalnız Gregorius VIPnin bu eseri hangi sebeple yazdığı veya yazdırdığı kesinlikle bilinmemektedir. (L)

Dictionary (Oxford English—). Bk. oxford ENGLISH DICTIONARY.

Dictionary (WEBSTER’S—) [Webster Lügati], Webster, 1828’de yayımlanmış olan American Dictionary of the English Language (İngiliz Dili Amerikan Lügati) adlı^ büyük eseri üstünde, 1807 yılında çalışmağa başladı. 1936 sayfa tutan lügatte 75 000 terim tanımlanır. Webster, 1840’ta eserin ikinci baskısını hazırladı, ölümünden (1843) önce üçüncü baskı üzerinde bazı çalışmalar yaptı. Üçüncü baskı ilk defa G. ve C- Mer-riam firması tarafından yayımlandı (1847). (Kısaltılmamış» diye anılan beşinci baskmn Webster’in eseriyle ilişkisi yoktur. Kelimelerin etimolojisi ve İngiliz dili tarihi bakımından bu lügat, dilbilim çalışmalarına kaynak oldu. Bu eserle başlayan geleneği sürdüren öteki lügatler şunlardır: New international (1909); New international (Second Edition) [1934] ve Webster’s Third New international (1961). [M]

Dictionnaire Alphabétique et Analogique de la Langue Française (Alfabetik ve örneksemeli Fransız Dili Lügati), P. Robert’in altı ciltlik lügati (1953-1964). Bu eserin amacı, Boissière’in lügatine dayanarak, kelime çağırışımlarını belirtmektir.

XIX. ve XX.yy.in günlük ve edebî dilinden bol örnek verir. (L)

Dictionnaire Analogique de la Langue Française (Fransız Dilinin örneksemeli Lügati) [1862], Boissière’in hazırladığı lügat. Bu eserde uygulanan metot şudur: somut (odun) veya soyut (dikkat) bir ana kelimenin çevresinde, bu kelimeye çeşitli ilişkilerle (sebep, sonuç v.b.) bağlı bütün kelimeler (sıfat, fiil v.b.) toplanır Eserin ana kısmını meydana getiren bu grupların sayısı iki bini bulur. (L)

Dictionnaire de l’Académie Française (Fransız Akademisi Lügati). 1638’de Fransız akademisi, Richelieu’nün isteği üzerine tüzüğüne uygun olarak bir lügat hazırlamağa başladı. Lügatin tasarısını Vaugeias ile Chapelain hazırladılar ve Vaugeias yaz» işlerini yönetmekle görevlendirildi. Lügatte örnek cümlelere yer verilmemiştir. Bazı deyimler «güvenilir» yazarlardan alınmış, fakat hiç bir özel ad lügate konmamıştır.

İlk baskısı 1694’te çıkan sözlüğün özelliği, alfabe sırasına uyulmamış olmasıdır; «kelime ailelerinin başları» sayılan başlıca kelimelerin ardına, bunların türevleri ve bileşik şekilleri olan kelimeler sıralanıyordu. Alfabe sırası, ikinci baskıda (1718) ve onu takip eden üç baskıda (1740, 1762 ve 1798) uygulandı. 1835’te yayımlanan altıncı baskı Morellet, Suard, Raynonard, Auger, And-rieux, Arnault ve sözlüğün önsüzünü yazan Villemain tarafından gerçekleştirildi. 18781879 tarihli yedinci baskıda bazı imlâ değişiklikleri yapıldı ve lügate yaklaşık olarak

2 200 yeni kelime girdi. Sekizinci baskı iki cilttir. Birinci cildi 1932’de, İkincisi 1935’te çıktı. Bu baskıda, birkaç imlâ değişikliği yapılmış ve 1878-1879 baskısında bulunmayan birçok kelime eklenmiştir. Bununla birlikte, fransız kelime hâzinesinin sürekli değişim halinde bulunduğu bir çağda bu son baskı da şimdiden eskimiş görünmektedir. Lügatin yeni baskısı hazırlanmaktadır. (L) Dictionnaire de la Langue Française (Fransız Dili Lügati), E. Littré’nin sözlüğü (4 cilt, 1863-1873; 1 ek cilt, 1877). Bu eser tam bir klasik fransız dili (XVII. ve

XVIII. yy.) lügatidir. İçinde XIX. yy. fransız yazarlarından alınmış metinler pek azdır. Littré bu eseriyle, tarihî bir lügat meydana getirmek istemiştir. Açıkladığı kelimelere, kısa bir tanımdan sonra, çcğu zaman uzun örnekler verir. Bu örnekler imzalı (edebî cümlelerde), tarihli ve refe-ranslıdır. Çeşitli anlamlara gelen kelimelerde, değişik anlamlara göre bir tasnif göze-tilmiştir. (Meselâ «aller» [gitmek] fiilinin 39 ayrı kullanılışı gösterilir; sekiz sayfa tutan «faire» [yapmak] maddesi 82 ayrı anlama bölünmüştür.) Bunun ardından kelimenin etimolojisi ve eski dilden (XVI.yy.a kadar [XVI. yy. dahil]) örnekler gelir, gereken yerlerde gramer açıklamaları yapılır.

Littré, sözlüğünü tamamlamak ve eklemeleri yapabilmek için yalnız çağdaş yazarları değil, fransız gazetelerini de taramıştı. Littré’nin Dictionnaire’i bir dilcinin İlmî sayabileceği ilk fransızca sözlüktür.

Gerçi dil tarihi ve biliminin ilerlemesiyle bu sözlükteki etimolojilerin bir kısmı değerini kaybetmiştir ama Littré’nin metodu ve örneklerin seçilmesinde tutturduğu ölçü leksikolojiyle uğraşanların üzerinde dikkatle durmalarını gerektirecek niteliktedir. (L)

Dictionnaire Historique et Critique (Tarihî ve Tenkitli Lügat), P. Bayle’in eseri (I. baskı 1696-1697). Her maddeyi basit bir özet olarak kabul eden Bayie, sayfa kenarına ve sayfa altına bilgisinin derinliğini ve bütün dogmalarla gelenekleri aklın süzgecinden geçirmek kaygısını ortaya koyan açıklamalar ekler. Bu yönden XVIII. yy. felsefî anlayışının ve Encyclopédie’nin (Ansiklopedi) öncüsü sayılır. (L)
Dictionnaire Philosophique. Bk. FELSE- bu kategoriye konulabilir. Fénelon’un TeFE LÜGATİ. lemakhos’un Başından Geçenler (les Aven-Dictionnaire Universel du XIX. Siècle tures de Telemaque) gibi, öğretici nitelik-(GRAND) [XIX.yy. Evrensel Lügati], Pierre teki eserlerle Fontenelle’in Meskûn Dün-Larousse’un sözlüğü (1866-1876, 15 cilt; 1. yoların Çokluğu (Entretiens Sur La Plura-ek, 1878; 2. ek, 1888). Bu eser sadece bir lité Des Mondes) gibi bilimi halka indiren kelime derlemesi değil, aynı zamanda bir eserler, genel anlamıyle, didaktik türe girer, ansiklopedidir de. Dilde aşırı özleştirmeci- AmŞ. bu terim, geleneksel sınıflamada, da-likten, tesfiyecilikten yana olan gelenekçi ha özel olarak, bir doktrinin açıklanması-Akademi Sözlüğüne kıyasla kelime hâzinesi nı> »Inıî veya teknik bilgileri konu alan bir son derece zengindir. Bir ihtiyacı karşıla- §iir türünü belirtir.

mak ve yaşama ihtimali olmak şartıyle ye- Başlangıçtan beri özlü ve kafiyeli söyleyişi

nı kelimeleri kabul eder; günlük dile gir- ile didaktik şiir, bir bilginin İcolay akılda

mış argo terimlerine de yer verir. Littré kalmasını sağlamak için elverişli sayıldı (ata-

gıbı, klasik ve çağdaş yazarlardan örnek sözleri, özdeyişler v.b.). Bu nitelik, çok

cümleler alır. z.en.gin eski yunan didaktik şiirinde de gö-

Eserin başındaki giriş kısmı (LXXVI say- rülür (Ksenophanes, Parmenides ve Empe-

fa) bir çeşit leksikoloji tarihidir: XVII.yy.- dokles’un felsefî şiirleri, Pythagoras’a mal

dan bu yana çıkmış başlıca sözlük ve an- edilen Solon’un Yaldızlı Mısralar’ı). He-

siklopedileri inceler. En önemli katkıların- siodos, bizim için bu türün en eski tem-

dan biri de, çok nazik bir mesele olan ke- silcisidir; Erga Kai Hemeraî (işler ve Gün-

limelerin tanımı konusunda, akademik bir !er), Theogonia (Tanrıların Soy Ağacı),

yol olan tasarrufu tutum ile, sonra da tu- Bununla birlikte sanat yaratma kaygısı ya-

tum’u tasarruf ile tanımla metodunu tenkit