Dokuma ipliği

Dokuma sözcüğü bir zamanlar yün, ipek, pamuk yada öteki bitkilerle hayvanlardan elde edilen ipliklerle yapılan kumaşlar için kullanılırdı. Ancak bugün, yapay ipliğin bulunmasıyla dokuma çeşitleri büyük ölçüde artmıştır. Bunlardan üretilen sentetik dokumalar hem nispeten ucuz, hem de sağlam ve buruşmaya ve yıpranmaya karşı dayanıklı olmaktadır. Modern dokumaların çoğu yün gibi doğal bir iplikle Terylen gibi sentetik bir iplik karıştırılarak dokunmuş, böy-lece her ikisinin iyi özellikleri bir-araya getirilmiştir.
Hayvansal ve Bitkisel İplikler

Bitkisel iplikler içinde en fazla kullanılanı pamuktur. Pamuk ipliği, içinde çekirdeklerin bulunduğu kozadaki (Gossypium) pamuktan elde edilir ve öteki bitkisel lifler gibi, o da büyük ölçüde selülozdan oluşmaktadır. Gerçekten de pamuk bitkisinin kısa lifleri dünyadaki saf selülozun büyük bir bölümünü sağlamakta, uzun lifler ise dokumada kullanılmaktadır.

Önem bakımından ikinci sırayı alan keten ise, keten bitkisinin (Linum) uzun lifli sapından elde edilmektedir. Jüt (Corchorus). kenevir
(Cannabis), ak rami (Boehmeria nivea) öteki sap yada ağaç kabuklarından elde edilen lifler arasında yeralır. Sisal ise agav bitkisinin (Agave sisalana) yaprağındaki liflerden elde edilir. Pamuk ve keten, dokumalarda en çok kullanılan bitkisel liflerdir. Ötekiler genellikle daha kaba olduğundan çoğu kez çuval, ip ve halı altlarının yapımında kullanılır.

En çok kullanılan hayvansal iplik, yündür. Yünlü kumaşlar fazla sağlam olmamakla birlikte, giyimi rahattır ve helezonlu liflerinin içi havayla dolduğundan giyeni soğuktan korur. Yünün ana kaynağı koyundur, ancak bazı iyi yün çeşitleri keçilerden sağlanır. Keşmir yünü. Çin, İran ve Moğolistan’da yaşayan Keşmir keçisi postundan elde edilen ince bir dokumadır. Gene Asya’da yaşayan Ankara keçisi yününden ve yüksek kaliteli bir kumaş olan moher yapılır. Deve ailesinden olan bazı hayvanlardan da ince ve yumuşak yünler elde edilir; tümü Güney Amerika’da yaşayan lama, alpaka, guanako ve vi-kunya (2) bunlardandır.

Öteki hayvan kılları gibi yün de keratin denilen ve deri, tırnak, tüy ve boynuzlarda da bulunan bir çeşit lifli proteinden oluşur. Yün. keçe yada hav biçiminde keçelestiri-
lebilen birkaç liften biridir. Bu keçeleştirme işlemi, yünü daha da yumuşatır. Ancak bütün yünler, güve gibi çeşitli zararlıların saldırısına karşı korumasızdır.

Başka bir hayvansal lif olan ipek, uzun süredir ince, parlak v düzgün kumaşların yapımında k lanılmaktadır. Ancak, çok pahal malolduğundan sentetik iplikler gerisinde kalmıştır. İlk ipeğin üretildiği Uzak Doğu’da ipekböcekleri

(3) dut yaprakları ile beslenir; bu böcekler, her biri 800 metre uzunluğunda kesintisiz ipek lifinden oluşan kozalar yaparlar.

Doğal liflerin eğrilip dokunarak ve örülerek kumaş durumuna getirilmesinde kullanılan yöntemler, birbirine çok benzer (1).
Sentetik İplik Üretimi

İki çeşit sentetik iplik vardır. Birincisi bitki selülozundan elde edilir ve dolayısıyla «yarı sentetik» sayılabilir. Çünkü selüloz, binlerce glükoz birimlerinin zincirleme birleşmesinden oluşan bir doğal poli-merdir.

Rayon, saf selüloz liflerinden dokunan bir kumaştır. Bitki selülozu, çeşitli kimyasal işlemlerle çözündürülerek yoğun bir sıvı duru-
Dövme silindirler
Bükme
Tarama
Sarma
1) Yün, keten, ipek

ve pamuk, benzer işlemlerle hazırlanan ve bükülen dört ana doğal liftir [4]. Hammadde temizlendikten sonra bjr silindirden geçirilerek kalın bir tabaka haline getirilir ve daha sonra tel dişli büyük silindirlerle taranır. Dolaşık lifler düzeltilerek, dokuma tiftiği yapılır. Ardından
sıkıştırılarak saçağa benzeyen fitiller haline getirilir. Her fitil silindirlerle gerilerek çekilir ve büküm tezgahına sarılır. Fitiller inceleşip uzayın-caya kadar bükmeye devam edilir, en sonunda mamul iplik olarak bobinlere sarılır. Bobindeki iolik-ler dokunarak (B| yada örülerek [Cl kumaş haline getirilir.
2) Sık tüyleri, vikun-

ya’yı (Lama vicugna) 4270 metre yükseklikteki And dağlarında soğuktan korur. Vikun ya. deve ailesinin Güney Amerika üyelerinden biridir ve yünü yüksek kalitesi nedeniyle çok aranır.
3) İpekböcekleri buradaki Cin ipekböcekle-rinde görüldüğü gibi öteki tırtıllardan cok daha fazla ürettiği için ayrılır. Böceğin çeneleri arasındaki küçük memeden çıkan ipek, havayla temas edince katılaşır.

muna getirilir ve bundan iplik yapılır. Bir kimyasal selüloz çözeltisi bir iplik borusundan (bu ad ipek-böceğinin ağ ipliğini çıkardığı de-likçiklerden alınmıştır) bir kimyasal çözeltinin içine pompalanır ve burada ince iplik (filaman) durumuna gelir. Daha sonra filamanların birkaçı birlikte bükülerek rayon ipliği elde edilir. Bir başka selüloz ipliği de asetat rayonudur; bunun lifleri selülozun asetik ve sülfürik asitle işlem görmesiyle elde edilir. Selüloz asetat iplikleri de iplik borularından geçirilerek yapılır. Rayonlar kolaylıkla boyanır ve ısla-tıldıklarında güçlerini yitirirler, ama kuruyunca yeniden eski sağlamlıklarını kazanırlar.

İkinci ve daha büyük bir grup olan saf sentetik iplikler arasında. Terylen ve Dacron gibi ticari adlarla tanjnan naylon ve polyesterler bulunur. Bu ipliklerde kullanılan malzemeler tümüyle kimyasal maddelerden (çoğu kez petrolün yan ürünleri) sağlanır.

Plastikten iplik üretilmesi çoğu zaman eritme ve iplik borularından geçirme işlemini gerektirir (4). Isıya karşı duyarlı olan plastikler için iplik bükümünden önce plastiği eritmek gerekli olabilir. Sözgelimi, Acrilan gibi akrilik iplikler, böyle bir işlemden geçirilir. Akri-
lik iplikler, yumuşak, yüne benzer malzemelerdir ve çoğunlukla battaniye ve kış giysileri yapımında kullanılırlar. Sentetik iplikler çoğu kez doğal ipliklerden üstündür. Daha sağlam, daha esnek ve genellikle ısıya, çürümeye yada aşınmaya karşı daha dayanıklı olurlar.

Boya ve Apre

Doğal iplikler (ipek dışında). kolaylıkla boyanır, ancak sentetiklerin boyayı tutması için bazen özel kimyasal işlemler gerekli olur: istenmeyen doğal renk, ağartmayla çıkarılır; doğal iplikler ve rayon reçinelerle işlem görerek buruşmaz hale yada esnek bir plastikle sugeçirmez ve leke tutmaz duruma getirilebilir.

Tümüyle mineral bileşiminden oluşan ve dokumalarda kullanılan iki lif vardır. Mineral kristallerinden alınan asbes lifleri, ateşe dayanıklı keçe ve giysilerin (5) yapımında kullanılır. Cam lifleri ise, erimiş camın, ince delikleri olan bir tanktan akıtılmasıyla oluşan fi-lamanların hava yada buharla soğutularak kısa iplikler halinde koparılmasıyla elde edilir. Sentetik bir reçineyle sertleştirilen cam iplikten (fiberglas) yapılmış dokumalar çok sağlam olur (7).
ayrıca bak:
38 Kauçuk ve plastikler
42 Kumaş yapımı
228 Renk kimyası

İplik boruları, yapay

iplik üretimi sırasında
kimyasal polimer çözeltilerinden iplik ya-‘
pan ince delikli plakalar yada tüplerdir.
iplik borusu
Toplama çıkrığı
Soğuk çekme
5) Asbest lifleri mineral olduğundan yanmaz ve kömürleşmez. Bu yüzden asbestle dokunan giysiler yangın söndürmede çok yararlıdır ve coğu kez giysiler alüminyumlaş