DUT (Morus)

DUT (Morus); Alm. Maulbeerbaum (m), Fr.
Mûrier (m), Ing. Mulberry tree. Familyası: Dutgiller
(Moraceae), Türkiye’de yetiştiği yerler:
Bütün Anadolu’da yetiştirilir.
Nisan-mayıs aylarında yeşilimsi renkli çiçekler
açan 3-15 m boyunda, tek evcikli bir ağaç. Vatanı
Çin’dir. Gövde silindirik, dik ve kaim; kabuk çatlaklı
ve gri-kahve renklidir. Yapraklan saplı, iki sıra üzerine
dizilmiş, tabanı yuvarlak veya kalp şeklinde, üst
yüzü koyu, alt yüzü ise daha açık yeşil renklidir. Kenarları
dişlidir. Çiçekler, tek cinsli yaprakların koltuğunda
ve saplı durumlar yaparlar. Erkek çiçekler
uzunca silindirik gruplar hâlindedir. Dişi çiçekler
oval veya toparlakça durumlar hâlindedir.
Yenilen meyve, dişi durumdaki çiçeklerin, çiçek
örtü yapraklarının etlenmesiyle meydana gelen
bileşik bir meyvedir.
Dut odunu “morin” maddesinden dolayı sarı
bir renk almıştır. Dayanıklı olduğundan tarım araçları,
takunya vesâire yapılır.
Dut ağacının türleri, uzun zamandan beri yenen
meyveleri veya ipek böcekçiliği için yetiştirilmiştir.
Birkaç türü ve bâzı bahçe formları park
ve bahçelerde süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir.
Türkiye’de yetiştirilen dut çeşitleri:
Ak dut: 10-15 metre boyunda, geniş taçlı (dal
ve yaprakları kısmı) bir ağaçtır. Ak dutun vatanı
Çin’dir. Yenen tatlı meyveleri vardır. Yaprakları
ipekböcekçiliği için yem olarak kullanılır. Türkiye’nin
birçok bölgelerinde meyvesi ve yaprakları
için yetiştirilmektedir. Güneydoğu Anadolu’da Kahramanmaraş,
Gaziantep, Kuzey Anadolu’da Tokat
ve Doğu Anadolu’da Erzincan dolaylarında meyveleri
kurutulduğu gibi pekmezi, pestili de yapılmaktadır.
Bursa’da ve başka yerlerde yapraklarından
ipekböcekçiliğinde faydalanılmaktadır. Erkek
ak dut ağaçları, Batı Anadolu’da İzmir ve Selçuk’ta
cadde ve»yol ağacı olarak kullanılmaktadır.Kara dut: 10-15 metre boyunda, kaim dallı bir
ağaçtır. Olgun meyvesi siyah renkte suludur. Tazeyken
yenir veya şurup yapılır. Yapraklan kaba ve tüylü
olduğu için ipek böceklerine yem olarak verilmez.
Kara dutun vatanının İran olduğu zannedilmektedir.
Eskiden, köklerinin çok acı olan kabukları
solucan düşürmek için ilâç olarak kullanılmaktaydı.
Bunun da odunu çeşitli dayanıklı eşyâların
yapımında kullanılır. Türkiye’de ak dut
kadar olmasa da bahçelerde rastlanır. Sarkık dallı
olanları süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Mor dut: 15-20 metre boyunda kaim dallı bir
ağaçtır. Olgun meyve, mor renkte ve tadı hafif
mayhoştur. Yendiği zaman dil ve dudakları boyar.
Parmaklarda leke bırakır. Mor dutun vatanı
Kuzey Amerika’dır. Meyve ağacı olarak az miktarda
Türkiye’nin değişik bölgelerinde yetiştirilmektedir.
Ağız ve boğaz iltihaplarına karşı kullanılır
ve dut şurubu gargaraları iyi gelir.
Dut yetiştirilmesi: Kışı çok soğuk olmayan ve
derin toprağı olan yerlerde yetiştirilmesi iyi sonuç verir.
Tohumla üretilir. Tohumları tâze haldeyken sarı
ve parlak renkte olup, kolaylıkla çimlenirler. İlkbaharda
bu tohumlar serpme veya sıra usulünde ekilirler.
Üzerleri hafifçe örtülür. Yaz boyunca sulama
ve çapalama yapılır. Dut fidanlarına göz aşısı uygulanır.
Aşılı fidanlar, 5-6 yıl sonra meyve verirler.
Kullanıldığı yerler: Karadut meyvelerinde şeker,
organik asitler (satrik, malik vs.), müsilaj, tanen,
boya maddesi (siyanin), pektin ve vitamin C
vardır. Karadutun meyvelerinden yapılan şurup,
boğaz ve diş etleri iltihaplanna karşı gargara halinde
özellikle küçük çocuklarda kullanılır. Kök ve gövde
kabukları kurt düşürücü olarak halk arasında
kullanılmaktadır. Yaprakları da idrar söktürücüdür.
Beyaz dutun meyveleri tatlı olup yenir ve vitamin
C ihtiva eder. Daha çok yaprakları ipek böceklerine
verilir. Kabukları Doğu Asya’da kâğıt
imâlinde kullanılır.