EBÜ L-VEFÂ BUZCÂNî

EBÜ L-VEFÂ BUZCÂNî; onuncu yüzyılda,
İslâm âleminde yetişmiş büyük matematik ve astronomi
âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed
bin Yâhyâ bin İsmâil bin Abbâs’tır. 10 Haziran
940 (H.328) târihinde Horasan’ın Buzcan kasabasında
doğdu. Bu yüzden Ebü’l-Vefâ Buzcânî diye
meşhur oldu. 1 Temmuz 998 (H.38,8) târihinde
Bağdat’ta vefât etti.
İlim tahsiline amcası Ebû Amr Mugâzilî ve
Ebû Yahyâ bin Kanib’in yanında başlayan Ebü’l-
Vfcfâ, on dokuz yaşında Bağdat’a gitti (959). Ölümüne
kadar burada ilim ile meşgul oldu. Şerefüddevle’nin
sarayında yaptırdığı rasathânede çalışan
âlimler arasında yer aldı. Matematik başta olmak
üzere, ömrünün büyük kısmını astronomik
gözlemler yapmak, eser telif etmek ve ders vermekle
geçirdi. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle
ilim târihinde önemli bir yer tutan Ebü’l-
Vefâ, trigonometriye (müsellesât), tanjant (zil),
kotanjant (zıllüt-temâm), sekant (tâti’) ve kosekantı
(tâti’ut-temâm) kazandırdı. Diophantos’un
ve Batlemyüs’ün eserlerini inceleyip açıkladı. Zamânına
kadar hiçbir matematikçinin yapamadığı
hassaslıkta trigonometrik çizelgeler hazırladı. Astronomik
gözlemler için gerekli ceyb (sinüs) ve zil(tanjant) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer
dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Trigonometrinin
altı esas oranı arasındaki trigonometrik
münâsebetleri ilk defâ açıkladı. Bu oranlar günümüzde
de aynen kullanılmaktadır.
Ünlü bilim târihçisi Plorian Cajori History of
Mathematics adlı eserinde onun hakkında; “Ebü’l-
Vefâ şüphesiz ki Harezmî’nin matematik ve cebirdeki
buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle
geometri ile cebir arasındaki münâsebetler üzerinde
durdu. Böylece, bâzı cebirsel denklemleri geometri
yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesâbın
ve analitik geometrinin temelini kurdu. Bilindiği
gibi, diferansiyel hesâb insan zekâsının bulduğu
mühim ve pek faydalı bir mevzû olup, ilim ve
teknolojik muâsır gelişmelerin temel kaynağını teşkil
etmektedir. Ayrıca Bettânî’nin trigonometriyle ilgili
eserlerini inceleyerek, girift ve anlaşılmayan
yönlerini açıklığa kavuşturdu.” demektedir.
Ebü’l-Vefâ Buzcânî’nin matematik târihinde
ilk defâ ortaya koyduğu formüllerden bâzıları şunlardır.
1. sin (A ± B) = sin A . cos B
cos (A ± B) = cos A . cos B ± sin A . sin B
tan (A ± B) = tan A ± tan B
1 ± tan A . tan B
Bu formüller bugün düzlem trigonometride
toplam ve fark formülleri olarak bilinmektedir.
2. sin 2A = 2 sin A. cos A
Bu, yarım açı formülü olarak hâlâ bu şekilde
kullanılmaktadır.
3. cos 2A = cos2A – sin2A
cos 2A = 1-2 sin2 A = 2cos2 A-l
4. tan A = 1
cot A
sin A
cos A
Sec A = — 1— = Vlta2A
Cos A
Cosec A = —1— = V1 + Cot2 A
Sin A
Sekant’ın kâşifi olarak genellikle Kopemik
bilinirse de, ünlü bilim târihçilerinden Morite Candon
ve Carra da Vaux’un araştırmaları sonucu bu
buluşun Ebü’l-Vefâ’ya âit olduğu tesbit edilmiştir.
Ebü’l-Vefâ, sinüs değerlerinin hesâbı için yeni
bir metod geliştirdi. Böylece hazırladığı cetvellerde
30° ve 15°’lik açının sinüsünü son derece
dakik olarak virgülden sonra sekiz ondalık basamak
hâlinde hesapladı.
Trigonometrinin yanında cebir ilmi üzerinde
de, derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebü’l-Vefâ,
o zamâna kadar bilinmeyen dördüncü dereceden
denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi. Meselâ:x4 + px3 = r denklemini çözerken
y3 +axy + b = 0 ve x2 – y = 0
koniklerinin kesişmesinden istifâde etti. Eski Yunanlıların
ve Hindlilerin çözemediği birçok problemi,
geometrik yollarla çözmeyi başardı.
Zamânında birçok Müslüman astronomi ve
matematik âlimi, Ebü’l-Vefâ’nın çalışmalarını ve
eserlerini görmek üzere Bağdât’a gittiler ve derslerinde
bulundular. Günümüzde birçok batılı ilim
adamı Ebü’l-Vefâ’nın eserleri üzerinde araştırma
yapmaktadır. Onun yaptığı İlmî çalışmalar o devirde
İslâm âleminin ilim ve fende ne kadar ileri olduğunu
açık bir şekilde göstermektedir. /
Zahîruddîn Beyhekî, Târihu Hukemâ-il-İslâm
kitabında Ebü’l-Vefâ’nın şu sözlerini nakletmektedir:
“Mal, can emniyeti ve sıhhat olmadan
yaşanılan hayât, hayât değildir. Bir kimse sana, söz
ile üstün gelirse aldırma, yeter ki, sükût ile gâlib
gelmesin. Bir kimsenin seviyesine uygun olarak arkadaşlık
et. Eğer sen câhile ilimle, lâubâliye ciddiyetle
muâmele edersen, arkadaşına eziyet etmiş
olursun. Hâlbuki, sen onlara sıkıntı vermekten
uzaksın. Sözüne ancak ihtiyâcı ânında kıymet verenle
sohbet etme. Hocanın hakkını gözetmemek
ahlâka sığmaz. Düşük, karaktersiz kimselerle görüşüp
konuşma!”
Eserleri:
1) Kitâb-ül-Kâmil: Trigonometri ve astronomiden
bahseden meşhur eseridir. Birinci bölümde,
yıldızların hareketinden önce bilinmesi
gereken meseleler, ikinci kısımda yıldızların hareketlerinin
incelenmesi, üçüncü kısımda yıldızların
hareketlerine ârız olan şeyler anlatılmaktadır.
Eserin yazma bir nüshası Pâris National Kütüphânesinde
1138 numarada kayıtlıdır. L.P.E.A. Sedilot
tarafından eser tercüme edilerek basılmıştır.
2) Kitâbün fî Amel-il-Mistarati vel-Pergar
vel-Gunye, 3) Kitâb mâ Yahtâcu İleyh-il-Küttâb
vel Ummâl min İlm-il-Hisâb, 4) Kitâbun Fâhirün
bil Hisâb, 5) Kitâbun fî ilmi Hisâb-il-Musellesât-
il-Küreviyye, 6) Kitâbun fil-Felek, 7)
Kitâbu Zîc-iş-Şâmil, 8) Kitâbun fil-Hendese,
9) Kitâb-ül-Medhal ilâ Aritmetik, 10) Tefsîrül-
Harezmî fil Cebri vel-Mukâbele.