EBÜSSÜ’ÛD EFENDİ

EBÜSSÜ’ÛD EFENDİ; on altıncı asrın meşhûr
Osmanlı âlimlerinden. On üçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır.
Tefsir, fıkıh ve diğer ilimlerde büyük
âlimdi. İsmi, Ahmed bin Muhammed’dir. Ebüssü’ûd
el-İmâdî ismiyle meşhur olup, Hoca Çelebi
adıyla da tanınmıştır. 1490 (H.896) senesinde İskilip’te
doğdu. 1574 (H.982)te İstanbul’da vefât etti.
Bazı kaynaklarda İstanbul yakınlarındaki Müderris
köyünde doğduğu da bildirilmektedir. Âlimler yetiştiren
bir âileye mensuptur. Dedesi, Ali Kuşçu’nun
kardeşi Mustafa İmâdî’dir. Semerkand’dan Anadolu’ya
gelip yerleşmiştir. Babası âlim ve kâmil bir zât
olup, Hünkâr şeyhi olarak bilinirdi.
Ebüssü’ûd Efendi, önce babasından ilim öğrendi.
Gençlik çağında da babasının derslerine devâm
ile icâzet (diploma) aldı. Babasından sonra
Müeyyedzâde Abdurrahmân Efendi, Mevlânâ Seyyid-
i Karamânî ve İbn-i Kemâl Paşadan ilim öğrendi.
Tahsilini tamamladıktan sonra, yirmi altı
yaşında müderris oldu. Çeşitli medreselerde müderrislik
yaptı. 1532’de Bursa kâdılığına bir sene
sonra da İstanbul kâdılığına tâyin edildi. Üç sene
İstanbul kâdılığı yaptı. 1537’de Rumeli kazaskerliğine
tâyin edildi. Sekiz sene bu vazifede bulundu.
Ebüssü’ûd Efendi, Kânûnî Sultan Süleymân
Hanın sevip değer verdiği, pek kıymetli bir âlimdi.
Kânûnî, onu bütün seferlerinde yanında bulundurdu.
1541’de Pâdişâh’ın emri üzerine, Budin’in
ve Orta Macaristan’ın tapu ve tahrir işlerini
yaptı. 1545 senesinde elli beş yaşındayken, Fenârîzâde
Muhyiddîn Efendiden sonra şeyhülislâm
oldu.
Kânûnî Sultan Süleymân ile İkinci Sultan Selîm
Hanın saltanatları zamânında 30 sene şeyhülislâmlık
yaparak din ve devlete üstün hizmetlede bulundu. Osmanlı şeyhülislâmları arasında en
çok bu makamda kalıp hizmeti geçen Ebüssü’ûd
Efendidir.
Süleymâniye Câmiinin temel atma merâsiminde,
mihrâbın temel taşını Ebüssü’ûd Efendiye
koydurtan Kânûnî Sultan Süleymân Hân, onu çok
sever ve her önemli işinde onun fetvâsma mürâcaat
ederdi. Devrinde âlimler arasında bir mesele hakkında
farklı hüküm ortaya çıksa, Ebüssü’ûd Efendinin
tarafını tercih ederdi. Ebüssü’ûd Efendi, o devirde,
devlet kânunlarını dînin hükümlerine uygun
şekilde telif etmiştir. Tımar ve zeâmetlere dâir
mevzûlarda verilen kararlar, genellikle Ebüssü’ûd
Efendinin fetvâlanna dayanmıştır. Mülâzemet usûlü
de onun zamânında tesis edilmişti. Kânûnî,
Arâzî Kânunnâmesi’ni de Ebüssü’ûd Efendiye
hazırlatmıştır.
Kânûnî Sultan Süleymân Hanın cenâze namazını
Ebüssü’ûd Efendi kıldırdı. Pâdişâh’ın vefâtı
üzerine bir mersiye yazdı. Bu mersiyesi de, edebiyattaki
yüksek derecesini göstermiştir.
Ebüssü’ûd Efendi, sekiz sene de İkinci Selim
Han zamânında şeyhülislâmlık yaptı.
Ebüssü’ûd Efendi, 25 Ağustos 1574 târihinde
84 yaşında vefât etti. İslâm âleminde çok tanınmış
olduğundan vefâtı büyük bir üzüntüyle karşılandı.
Cenâze namazını Kazasker Muhşi Sinân Efendi,
Fâtih Câmiinde kıldırdı. Cenâze namazı için o
devrin âlimleri, vezirler, dîvân erkânı ve halk, büyük
bir kalabalık hâlinde toplandı. İkinci Selim
Han, Ebüssü’ûd Efendinin vefâtmdan dolayı pek ziyâde
üzülmüştür.
Ebüssü’ûd Efendi dînî hükümleri çok iyi bilen,
sağlam karakterli, kimseye haksızlık etmeyen, hatır
için aslâ söz söylemeyen, gâyet tedbirli bir
âlimdi. Devrin durumunu, şartlarını, halkın örf ve
âdetlerini dikkate alır, işlerinde dînin emirlerinden
aslâ dışarı çıkmazdı.
İstanbul ve İskilip’te hayrât yaptırdı. İskilip’te,
babası Muhyiddîn Mehmed İskilibî’nin ve annesinin
medfûn bulunduğu türbenin yanında bir câmi
ve bir medrese, o civarda bir de köprü yaptırmıştır.
İstanbul’da, Eyyûb’de bir medrese yaptırdı.
Kabri, bu medresenin yanındadır. Yine İstanbul’da
Şehremini ve Mâcuncu semtlerinde birer çeşme ve
hamam yaptırmıştır. Mâcuncu’da bir konağı ve
Sütlüce’de bahçeli bir yalısı vardı. Tefsirini bu
yalıda yazmıştır.
Osmanlı sultanlarından İkinci Selim, Üçüncü
Murad ve Üçüncü Mehmed’in zamanlarında hizmet
veren; Ma’lûlzâde Seyyid Mehmed, Abdülkâdir
Şeyhî, Hoca Sa’deddîn, Bostanzâde Mehmed
Sun’ullah Efendi, Bostanzâde Mustafa, meşhur
şâir Bâki Efendi, Hâce-i Sultanî Atâullah Efendi,
Kınalızâde Haşan ve Ali Cemâlî Efendinin oğlu
Fudayl Efendi gibi pekçok âlimin hocasıdır.mecEserleri:
Ebüssü’ûd Efendi, tefsir, fıkıh ve
diğer ilimlerde pekçok eser yazmıştır. Bâzıları
şunlardır:
İrşâdü’l-Aklisselîm: Meşhûr tefsiridir.
Ma’ruzât, Hasm-til-Hilâf, Gamzetü’I-Melîh,
Kevâkib-ül-Enzâr, Fetvâlar, Kânûnnâmeler,
Münşeât, mektupları, şiirleri ve diğer eserler.