Hami-Sami dilleri
Ortadoğu’nun büyük bir bölümü, Afrika boynuzu (Etyopya, Somali, vb.), Kuzey Afrika ve Batı Afrika’da geniş bir alana yayılmış yaygın bir kültür yelpazesi içinde yaklaşık 200 milyonlkişi^arafındanlkonuşulan ؛dil ؛ailesi. Arapça ve Ibranice’yi de içeren Hami-Sami dilleri (Afrika-Asya dilleri de denir), beş ana öbeğe ayrılır: Mısır dili, Sami dilleri, Kuşi dilleri, Berberi dilleri, Çad dilleri (bazı uzmanlar eskiden “Batı Kuşi dili” diye adlandırılan Ometo dilinin altıncı bir öbek oluşturduğunu öne sürmektedirler). Söz konusu diller ancak ayrıntılarda birbirlerinden ayrılırlar; öbekler arasındaki kesin ilişkiler henüz belirlenmemiştir. Bununla birlikte, dilbilimciler bu dillerin Kuzeydoğu Afrika’da ya da Büyük Sahra’da İ.Ö. yaklaşık VI. yy’da konuşulan, bilinmeyen bir üstdilden türediği varsayımını ileri sürmektedirler.
MISIR DİLİ
Hami-Sami dil ailesinin en eski dili sayılan Mısır dilinin uzun bir tarihçesi vardır. Yazılı bir dil olarak beş farklı evrede gelişmiştir. Bunların ilk üçü (Eski Mısır dili, İ.Ö. 3000-2200; Orta Mısır dili, İ.Ö. 2200-1200 ve geç dönem ya da Yeni Mısır dili, İ.Ö. 1300-700) hiyeroglifle yazılmışlardır. Demotike (İ.Ö. 700-İ.S.300) hiyeroglifi temel alan yalınlaştırılmış işlek bir yazıyla yazılmış ve ilk hıristiyanlar tarafından konuşulmuştur. Eski Yunan abecesini temel alan ve birçok lehçe içeren Kıpti (Kopt) dili (I.S. 300), XVI. yy’da yaygın bir biçimde konuşulmuş, XIX. yy’da bile bazı yörelerde konuşulması sürmüştür. Kıpti dilinin bir lehçesi olan Bahairi, günümüzde hıristiyan Kıpti kilisesinin tören dilidir.
SAMİ DİLLER،
Sami dillerinin kökeni Yakındoğu’dur; ancak aşama aşama önce Afrika boynuzuna daha sonra da Kuzey Afrika’nın her yanına yayılmışlardır. İki temel öbeğe, bunlar da kendi aralarında pek çok altöbeğe ayrılırlar. Sami dilleri, Eskiçağ’larda gelişmiş birçok uygarlığın (bu arada museviler) diller¡ ile modern Arapça ve İbrani- ce’yi de içerir. Doğu Sami dilleri, Asur ve Babillilertara- fından Mezopotamya’da İ.Ö. 3000-400 arasında ko- nuşulan Akkadca’yı kapsar. Akkadca soldan sağa, çivi yazısına benzer harflerle yazılmıştır. Batı Sami diller¡ öbeği daha sonra, orta ve güney dallarına ayrılmıştır ve ibranice, Aramca, Arapça, Güney Arap dili ve Etyopya dilini kapsar. Bu öbekteki dillerin çoğu eskiden olduğu gibi günümüzde de, sağdan sola doğru ünsüzlerden oluşan harflerle yazılır; ibranice, Suriye Arapçası ve da- ha sonra gelişen Arapça’da, ayırıcı ünlü harfler ya da “harekeler” kullanılır. Orta Sami dillerinin ana dalları, Aramca, Arapça ve Kenanca’dır.
Aramca. Orta Sami dillerinin kollarından Aramca, Ak- kadca’nın varlığını yitirmesinden sonra, Yakındo- ğu’nun başlıca dillerinden biri olmuştur; Talmud Yahu- dilerinin de dilidir. Aramca’nın doğu kollarından Suri- ye Arapçası, eski dönem hıristiyan kültürünün XIII. yy’a kadar anlatım aracı olmuştur. Günümüzdeyse, Doğu Aramca, Kuzeydoğu İran ile sınır bölgelerinde ve söz konusu bölgelerden İsrail’e göçmüş Yahudiler arâsında hâlâ konuşulmaktadır (toplam ٦ 00 000 kadar kişi). Bili- nirci bir mezhebin dili olan Mandeizm dili de bölgede varlığını sürdürmektedir.
Arapça. Edebiyat dili olarak Arapça, İ.S. VII. yy’da orta- ya çıkmıştır. Her şeyden önce Kur’an dili olması nede- niyle büyük önem taşır ve müslüman Arapların fethet- tikleri ülkeler ile İslâm dinini benimsemiş birçok halkta- rafından konuşulur. İslâm dünyası içinde yaşayan hıris- tiyan ve Yahudi azınlıklar da Arapça konuşur. Arap- ça’nın hıristiyanlartarafından konuşulan ve Latin harfle- riyle yazılan Kuzey Afrika kolu, Malta’nın resmî dilidir. Klasik Arapça’nın çağdaşlaşmış biçimi olan modem edebiyat Arapça’sı, bir eğitim, edebiyat ve iletişim dili olarak, yaklaşık ٦ 00 milyon kişi tarafından konuşulmak-
Kenan dili. Kenan dili (Kenanca), ibranice ile Fenike dili- Kartaca dili, Moab dili, Ugaritçe gibi dilleri kapsar. İ.Ö.11 yy’dan günümüze kadar varlığını koruyan branice, Yahudilerin ve Tevrat’ın dilidir. Günümüzün İsrail’i ile komşu bölgelerinde ortaya çıkmıştır. Tevrat Ibranicesi, İ.Ö. 1000-400 arasında yazılmış metinlerde kullanıl- mıştır. Mizha ibranicesi (İ.S. 200), museviliğin ilk yasal belgesi olan Mişna’nın (Tora denen yazılı yasalarla ilgili haham yorumları) dilidir ve yerel Aramca’nın etkisini ta- şır. Ortaçağ ibranicesi (VI.-XIII. yy.), Arapça konuşan Yahudilerin, özellikle İspanyol Yahudilerinin din, ede- biyat ve ؛¡ir dilidir. Erken dönem modern ibranice’si, XVIII. yy’da gelişmiş, çoğunlukla Doğu Avrupa Yahudi- leri arasında din dışı edebiyatın yazı dili haline gelmiştir. Filistin’e XX. yy. başlarında yerleşen Yahudiler de Elie- zer Benyehude’nin sistemleştirme çabalarının sonu- cunda aynı dili benimsemişlerdir. İsrail İbranicesi, gü- nümüzde İsrail’de yaklaşık 3 milyon kişi tarafından ko- nuşulmaktadır.
Fenike-Kartaca dili günümüzde Lübnan’ın bulundu- ğu bölgede İ.Ö. X. yy’dan Hıristiyanlık dönemine kadar konuşulmuş, Fenikeliler, dillerini, Akdeniz çevresinde kurdukları ticaret merkezlerine (başlıcası Kartaca) de taşımışlardır.
Tevrat ibranicesi’yle ilintili olan Moab dili, Ugaritçe gibi, yüzyıllar önce ölü diller arasına girmiştir. Çivi yazısına benzer karakterlerle, ünsüz harflerle yazılan Ugarit dili, 1.0. XIV. yy’da kurulan Ugarit kenti halkının dilidir. Amurru ve Ebla dillerine yakınlığı tartışmalıdır.
Güney Sami diller¡. Güney Sami dilleri, aralarındaki kesin bağıntılar tam olarak belirlenemeyen üç ayrı dalı kapsar. Arap yarımadasının güney yarısının özgün dili, Arapça değil Güney Arapçası’dır.Yazıtsal Güney Arap- çası, yalnızca, İ.Ö. IX. yy. ile İ.S. VI. yy. arasında yazılmış kısa yazıtlardan bilinir. Değişiklik geçirmiş başlıca çeşitleri, Seba dili, Mina (Muna) dili, Anassa dili, Gat dili (Gatabeni) ve Hadramut dilidir. Bu diller günümüzde Zufar (Dofar) ile Sukutra adasında 25 000 kişi tarafından konuşulur.
Etyopya dilleri. Etyopya’da, Somali’de, Sudan’da konuşulan Etyopya dilleri, bölgeye İ.Ö.2000’deGüney Arabistan’dan yayılmış ve bölgenin yerli halkı tarafından büyük ölçüde dönüşüme uğratılmıştır. Soldan sağa yazılırlar ve büyük ölçüde Güney Arapçası’nın ünsüz dizilimini sürdürürler. Bununla birlikte, her ünsüz-ünlü grubunu gösteren bir yazıbirimi vardır; ünlü, ünsüz harfin ana biçiminin dönüşmüş bir biçimidir. 1
Etyopya dilleri iki kola ayrılır: Kuzey kolu, güney kolu. Kuzey Etyopya dilleri kolu Gezce, Tigrinya dili ve Tigre dili kollarını içerir. Gezce, merkezi Aksum olan uygarlığın dilidir. İlk olarak İ.S. IV. yy’daki yazıtlarda saptanan Etyopya dili, bir konuşma dili olarak IV. yy’da varlığını yitirmiş ancak Etyopya ortodoks kilisesinin dinsel tören dili olarak günümüze kadar gelmiştir. Tigrinya, Eritre ile Tigre bölgesinde milyonlarca insan tarafından konuşulur. Tigre dili de, bir milyon kadar kişi tarafından konuşulur.
Güney Etyopya dilleri kolu iki dala ayrılır: Bunlardan birincisi Etyopya’nın resmî dili olan (çoğu hıristiyan 8 milyonu aşkın kişi tarafından konuşulur) Amharca’yı aşağı yukarı ölü bir dil haline gelmiş olan Argobba’yı, Harari’yi (müslüman kenti Harar’da konuşulur) ve Doğu Guragece’yi içerir. İkinci dal, yakın dönemde ölü diller arasına giren Gafat diliyle, Gurage dillerinin bazı kalıntılarını (Soddo, Şahe, vb.) kapsar.
KUŞİ DİLLERİ
Hami-Sami ailesinin en karmaşık öbeği Kuşi dilleridir. Afrika boynuzu ile çevre bölgelerde 15 milyon kişi tarafından konuşulurlar. Doğu Sudan ile Kuzey Etyopya’da az sayıda müslüman tarafından konuşulan Beca ya da Bedevi dili, Kuzey Kuşi dillerinden sayılabilirse de, aslında Hami-Sami dillerinin bağımsız bir kolunu oluşturur. Orta Kuşi dili öbeği, Agav dillerini içerir ve Etyopya’da Sami kökenli topluluklar tarafından konuşulur. Bu öbeğin en geniş üyesi olan veOrta-doğu Etyopya’da yaklaşık 2 milyon kişi tarafından konuşulan Doğu Kuşi dilleri, yüksek bölge Kuşi dillerini (Burci, Sidamo, He- diyye, vb.) ve daha yaygın olan alçak bölge Doğu Kuşi dillerini kapsar (kuzey kolu, Afar-Saho ya da Dankali lehçeleri öbeğini kapsar; Güney Eritre ile Cibuti Cum- huriyeti’nde yaklaşık 500 000 kişi tarafından konuşu-
Kuşi dillerinin öbür kolu geniş bir çeşitlilik gösterir. Somali dili, 4 milyon kişi tarafından konuşulur ve Somali’nin resmî dilidir; Cibuti Cumhuriyeti’nde, Etyopya’nın Ogaden bölgesinde ve Kenya’nın kuzeybatı bölgesinde de Somali dili konuşulur. Latin abecesinin yanı sıra Arap abecesiyle ve bölgesel harflerle de yazılan Somali diline en yakın diller Kenya’daki Boni ve Rendille dille-
En yaygın Kuşi dili yaklaşık 8 milyon kişinin konuştuğu Oromo ya da Galla dilidir. Etyopya’nın güney yarısı ile Kenya’nın komşu bögelerinde konuşulur. Etyopya dili karakterleriyle yazılır ve Kongo öbeğine girer. Güney Kuşi dilleri Dahalo ya da Senye ile Ma’a ya da Mbu- gu’yu (Kuşi dili ile Bantu dili karışımı) içerir (her iki dil de Kenya’da konuşulur). Tanzanya’da konuşulan diller İraqv, Asaks (ya da Osaks) ve Kadza’dır.
OMO DİLLERİ
Güney Etyopya’da, Omo ırmağı vadisinde, bir milyonu aşkın kişi tarafından 30 kadar Omo dili konuşulur. Eskiden Batı Kuşi dillerinden sayılan Omo dilleri, öbür Ha- mi-Sami dillerinden öylesine farklıdırlar ki, bu dil ailesine girip girmeyecekleri tartışmalıdır. Omo dillerinin en önemlileri: Valamo ile Gongo (Kafa) ve Gancero’
BERBERİ DİLLERİ
Berberi dilleri (eskiden Numidya ve Libya dilleri diye adlandırılırlardı), geçmiş dönemlerde Kuzey Afrika’nın her yanına ve Mısır’ın batı kesimine yayılmışlarken, günümüzde Kuzey Afrika’daki Arapça konuşulan bölgelerde yaklaşık 10 milyon kişi tarafından konuşulurlar. Güney Cezayir, Nijerve Mali’de Tuareg dili konuşulur. Berberi dillerinin en yoğun biçimde konuşulduğu ülke Fas’tır (Tamazirt, Tazelhit ve Tarifit lehçeleri). Fas’ı, 2,5 milyon Kabilli, Saviya, vb. Berberi aşiretlerinin bulunduğu Cezayir izler. Bu lehçeler Libya yazısının ünsüz yazıbirimleri bir ölçüde varlığını sürdürse de, Arapça gibi yazılırlar.
ÇAD DİLLERİ
Çad dilleri, Afrika’nın orta-batı kesiminde, Çad gölü çevresindeki bölgede konuşulurlar. En çok konuşulan Çad dili, 15 milyon kişinin konuştuğu Hausa dilidir. Özellikle, kuzeybatı Nijerya ile Nijer, Çad ve Kuzey Gana’da konuşulur. Yazıbirimi olarak Arapça kullanılırsa da, Latin abecesiyle de yazılır. Sayıları 100 – 200 arasında değişen öbür Çad dilleri, Hausalar bölgesinin doğusundaki topraklarda toplam 7 milyon kişi tarafından konuşulurlar. Çad dilleri, Batı Çad dilleri (Hausa, Bole, Ka- nakuru, Angas, Ron, Bade, Ngizim, Vanci dilleri), Biu- Mandara dilleri (Tera, Margi, Higi, Mandara, Bata, Ko- toko, Musgu dilleri), Doğu Çad dilleri (Somrai, Dangla, Mubi ve Sokoro) ve ayrı bir kol olan Masa’yı kapsar.