Harizmi

Asıl adı, Ebû Abdullah Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî’dir. 236 (m. 850) senesinde Bağdad’da vefât etti. İlme çok hizmeti geçti. Cebir, astronomi ilimlerinde kıymetli eserler yazdı. Hârizmî’nin Ahmed, Muhammed ve Haşan adlı üç oğlu olup, hepsi de matematik ilmi ürerinde ciddî çalışmalarıyla tamnır. Hire bölgesinde, bir Türk şehn olan Hârizm’den, ilim âleminin merkezi durumundaki Bağdad’a gelerek kıymetli İslâm âlimlerinden ders aldı ve kendini yetiştirdi. Hârizmî, zamanın Abbâsî halifesi Me’ mûn’dan (198-218) (m. 813-833) büyük yardım ve destek gördü. Bütün İslâm halifeleri ve hükümdarları gibi Me’mûn da ilim âşıkı ve âlimlerin koruyucu suydu. B ağdad’daki Saray K üttiphânesi’nde milattan önce ve sonra yazılan eski Mezopotamya, Mısır, Yunan, Hint ve İslâm âlimlerinin kıymetli eserlerinin toplandığı binlerce cilt tutan kitaplar mevcuttu. Halife Me’mûn, bu kütüphânenin idâresmi Hârizmî’ye verdi. Ayrıca Bağdad’daki ünlü B eyt-ül-hikm e’de vazife alan Hârizmî, İlmî çalışmalar yapabilecek bütün imkânları elde etti. İhtiyaçları Abbasî halifesince karşılanan Hârizmî, Bağdad’da ve seyahatlerinde matematik, astronomi ve coğrafya ilmlerinde kıymetli araştırmalar yaptı. 215 (m. 830) da heyet başkanı olarak İlmî araştırmalar için Afganistan yoluyla Hindistan’a gitti. Halife Me’mûn’un emriyle Bağdad’daki Şamasiye ve Şam’ daki Kasium Rasathâneleri’ndeki rasad heyetiyle Arzın (yeryüzü) bir derecelik meridyen yayının uzunluğunu ölçmek için Sincar Ovası’na gönderildi. Orada heyetle çalışmalarda bulundu Doğu ve Batı ilim âleminde cebire yaptığı hizm etlerle ün yapıp, tan ın an Hârizmî, bu sahada ilk eser sâhıbidır. Cebir ilmi deyince, Hârizmî akla gelmektedir O cebirin babasıdır. Eserlerinde Avru1 © û İslâm âlimleri Ansiklopedisi HARMELET-ÜBNÜ YAHY palılann bilmediği “sıfır” kullanıp, cebir işlemlerini geometrik düşüncelerle temellendirdi. Hârizmî cebiri, denk sayı gruplan arasındaki eşit değerli ve zıt değerli sayılan n yer değişmelerini sağlayarak, denge kurmak ve işlemleri basitleştirmek olarak târif etti. Hârizmî, “Kitâbü’l muhtasar fî hesâbi’l cebri ve’l-mukâbele” adlı eserinde, cebir kelimesini matematiğe kazandırdı. Cebir ilmini metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya koydu. Cebimde bugün de tatbik edilen adına kare ve dikdörtgen metodu denilen geometrik çözüm yolunu kullandı. Hârizmî, x2+10x=39 denklemindeki bilinm eyen (x)’i şu m etodla buluyordu. X 5 X X2 5x 5 5x 25 Karenin alam, (x+5)2= x2+10x+25 ve burada x2+10x=39 olduğundan (x+5)2=25+39 yazıyor ve sonuçta (x+5)2=64 veya (x+5)=8 ve buradan da x=3 elde ediyordu. Burada (x),in katsayısı olan (10) sayısimn y arısına (5)’e K Ö K diyor ve fareyi tamamlamak için “Kök”ün karesini sabit terim olarak yazıyordu. Bugün de aynı işlem “Kareyi tamamlamak” olarak bilinmekte ve kullanılmaktadır. Latince’ye çevrilip, A vrupa’da yüzyıllarca faydalanılan “Kitâbü’l-muhtasar fi hesâbi’l cehri ve’lmukâbele’nin” Arapça aslıyla batı dillerine tercümesi Avrupa ve Amerika’da yayınlandı. Eser bir önsöz, beş bölüm ve bir de ek bölümden meydana geliyordu. Muhteva olarak birinci ve ikinci derecede denklemlerin çözüm şekilleri, bilinmiyenleri, çeşitli cebir heöaplannı misâllerle açıkladıktan sonra; nazarî ve tatbikî hesaplama şekilleri, zamamn hükümet işlerine ait hesaplann yapılması, kanallann açılması, binâ yapımı, esnaf, tüccar, ölçme memurlan için sayı işâretlerini, vasiyet memurlan için lüzûmlu olan Kur’ ân-ı kerîmdeki Mirâs Hukuku (Ferâiz Bilgisi Hesaplan) tatbikatı hem aritmetik, hem de cebir yolu ile çözümlenecek şekilde hesaplanmasını, misâller vererek gösterir. İkinci önemli eseri “Kitab-el muhtasar fî hisâb el-Hindî” isimli kitabıdır. Bu kitabın Arapça aslı mevcut olmayıp, Cambridge Ü n iv e rsite sin d e bulunan ve “Algoritmi de numero indoram” adlı Latince tercümesi mevcuttur. Müterciminin meşhûr İngiliz mütercimi, Adelard of Bath olduğu sanılmaktadır. Bugünkü logaritma terimi Hârizmî’nin bu eserindeki isminin Latince Algazizme olarak geçmesi neticesi logaritme olarak değiştiği söylenmektedir. Logaritmanın dört temel özelliğine ait bilgiler ilk defa bu eserde bahsolunmuştur. Hârizmî’nin astronomiye ait Ziycü’lHârizmî adlı eserinde astronomi cetveli ile nazarî bilgiler mevcuttur. Güneş ve Ay tutulmalan ile paralaksa dâir incelemelerin bulunduğu eserde, astronomi için lüzumlu trigonometri bilgisi ve trigonometri cetvelleri vardır. Ziycü’l-Hârizmî, Arapça aslından önce Latince’ye sonra da Batı dillerine tercüme edilip, yayınlandı. Astronomiye ait “Kitâbü’l-Amal Bi’lUsturlâb” adlı usturlâbın yapımına dâir eseri de Hârizmî yazmıştır. Hârizmî, coğrafî çalışmalara halife Me’ mûn’un emriyle dünyâ ve gökküresi haritalannı hazırlayan heyete dâhil oldu. “Kitabü’s-Sûret il-Arz” adlı enlem ve boylam kitabını, heyptin hazırladığı esere ilâve etti. Kitabü’s-Sûret il-Açz, Nil nehrinin kaynağını açıklar. Mâlvâ’mn merkezi olan ve Hindistan’ın Galyur Eyâleti’nin Ujjain şehrinden geçen boylam dâiresini, başlangıç meridyeni olarak almıştır. Hârizmî’nin güneş yardımıyla zaman ta’ yini usûlünden bahseden Kitâbü’r-Ruhâme ve tarih ile alâkalı Kitâbü’t-Târih adlı eseri de vardır.