Hicaz Demiryolu Projeleri
Sultan İkinci Abdülhamîd Han, Osmanlı devlet adamlarının çoğunun, menfî düşüncelerine rağmen, onları dinlemeyecek ve kendi ifâdesiyle, “Cenâb-ı Hakk’ın avn ü inâyeti ve Resûl-i Ekrem (s.a.v.) Efendimiz Hazretleri’nin imdâd-ı ruhâniyetine müsteniden Hicaz Demiryolları hattının inşâsı içiin” emir verecekti.
Hicaz Demiryolu için Osmanlı idâresine ilk ciddî proje teklifi; Hicaz Demiryolu’na “Benim eski rüyam- dır.” diyen Sultan ikinci Abdülhamîd Han’ın şehzâde- liği yıllarında yapılmıştı. 1864’te Alman asıllı Amerikalı Mühendis Dr. Charles F. Zimpel, Şam ile Kızıldeniz’i birleştirecek bir demiryolu hattının inşâsı için OsmanlI Devleti’ne teklifte bulunmuştu. Bu, Hicaz için teklif edilen ilk demiryolu projesi idi. ilk anda cevapsız bırakılan bu teklif, daha sonra incelemeye değer bulunarak alakalı kişilere havâle edilmişti. Ancak, yapılan incelemeler neticesi Dr. Zimpel’in demiryolu projesi makul sebepler gösterilerek reddedilmişti. Bunun yanında ucuzluğu ve emniyetli oluşu sebebi ile denizyo- lundan faydalanmak daha uygun ve akıllıca kabul edilerek bu ilk proje değerlendirilmedi1.
1872 yılında Sultan Abdülazîz Han, tanınmış Alman mühendisi VVİlhelm von Pressel’e Osmanlı Asya’sı için bir başka demiryolu projesi hazırlatmıştı. Pressel, yaptığı 4 bin 670 kilometrelik bu dev demiryolu projesinin gerçekleşmesi halinde, Osmanlı Devleti’ne bilhassa Hicaz’ın askerî kontrolü hususunda mühim kolaylıklar sağlayacağını ileri sürüyordu. Pres- sel’in projesine benzer bir başka demiryolu teklifi de 1874’te Osmanlı ordusunda vazifeli Binbaşı Ahmed Reşid’den gelmişti2. Ahmed Reşid 1871-73 yıllarında Ahmed Muhtar Paşa kumandasındaki Yemen seferine iştirak etmiş ve sefer sırasında gördüğü problemleri 1874 yılında bir rapor haline getirerek sultana sunmuştu. Osmanlı askerinin Yemen’e şevkinin ne derece güç olduğunu sefer sırasında gözleri ile gören Ahmed Reşid’e göre, bu güçlüğü aşmanın tek yolu Şam’dan Mekke’ye ve oradan da Cidde’ye uzanacak bir demiryolu yapmak idi. Ahmed Reşid, bu hattın stratejik bakımdan ehemmiyetine de temas ederek, hattın Osmanlı Devleti’nin Hicaz bölgesindeki hizmet ve emniyetini daha da arttıracağını ileri sürmekte idi. Ahmed Reşid’in yazdıklarında, bilhassa Halifelik mü- essesesi ve Arabistan’ın Osmanlı Devleti için taşıdığı ehemmiyetin altı çizilmişti. “Hicaz Demiryolu’nun yapımının iki temel sebebini; askerî strateji ve dîn” olarak açıklayan Ahmed Reşid’e göre bölgenin emniyetini sağlamanın en kestirme yolu da, mevzubahis demiryolu hattını bir an önce faaliyete geçirmekti1.
1878 yılında ise Elphinstone Dalrmple adlı bir İngiliz, Hayfa veya Akka’dan başlayarak Orta Arabistan üzerinden Kuveyt’e giden ve buradan bir ara hatla Basra’ya kadar inen bir başka demiryolu projesi teklifinde bulunmuşsa da, teklifte bir sinsilik olma ihtimâli düşünülerek dikkate bile alınmamıştı4.
İlk Ciddî Proje
Hicaz için bir demiryolu inşâsı husûsunda, Sultan İkinci Abdülhamîd Han devrindeki ilk ciddî proje ise 1880’de, zamanın Nâfia Nazırı Haşan Fehmi Paşa tarafından tanzim olunan oldukça mufassal bir lâyihanın içinde yer almıştı. Nâfia Nezâreti’nce uzun ve titiz çalışmalar neticesinde hazırlandığı belirtilen ve 5 Haziran 1880 tarihinde Haşan Fehmi Paşa imzasıyla Sa-
