İSKOÇYA
İSKOÇYA
topraklardan (Higlands) bir görünüm
Birleşik Krallığı’m oluşturan dört siyasal birimden biri. Büyük Britanya Adası’nın kuzey kesiminde yer alır. Batıda Atlas Okyanusu, kuzey ve doğuda Kuzey denizi’yle çevrili o-lan İskoçya, güneyde İngiltere’yle komşudur. 9 yönetim bölümüne ayrılan İskoçya’da, Birleşik Krallık nüfusunun % 9,3’ü yaşar; Avam Ka-marası’na 71 temsilci gönderir.
COĞRAFYA Yüzey Biçimleri: Başlıca üç bölgeye ayrılır. Kuzeydeki Yüksek Top-raklar’tn (Highlands) ortalama yüksekliği 800 m’yi aşar. Bölgenin kuzeyindeki Ros Dağları ve Kuzeybatı Yüksek Topraklan (North West Highlands) dar ve derin vadilerle yanlıdır. Bu yükseltilerin deniz içindeki uzantıları İskoçya’ya bağlı a-daları e’1 “turur. Bein Dearg ve Cam Eige tepelerinin yüksekliği 1 000 m’den fazladır, ikinci bölge İskoçya’nın ortasında yer alan Lowlands’ dır (Alçak Topraklar). Bu bölge Kuzey Denizi kıyısındaki Firth of Forth ile Atlas Okyanusu kıyısındaki Firth of Clyde arasında, dar ve alçak bir toprak parçasıdır. Kuzeydoğu – güneybatı doğrultusunda u-zanan bir çöküntü alanı olan Glen
İSKOÇYA
Resmi Adı İskoçya Krallığı
Başkenti Edinburg (419187;
Yüzölçümü 77 167 km“ 1981)
Nüfusu 5 121 000 (1986)
Dil İngilizce (resmi) ve
is koçça
Din Protestan
i skoçya’nın kuzeyindeki yüksek
More hendeği Yüksek Topraklar ile Alçak Topraklar arasında doğal bir sınır oluşturur. Büyük Britanya a-dalarının en yüksek noktası olan Bert Nevis Tepesi (1 341 m) bu bölgedeki Grampian Dağları üzerindedir. iskoçya’nın üçüncü bölgesi o-lan Güney Yüksek Toprakları (Southern Uplands) bölgesinde yükselti 300 – 800 m arasında değişir. Eski bir volkanik alan olan bu masif güneye doğru alçalır. Bölgenin batısındaki Galloway Dağları’yla doğusundaki Cheviot Dağları dales adı verilen paralel vadilerle bölünür. Yüksekliği 800 m dolayında o-
lan Cheviot Dağları iskoçya’yı İngiltere’den ayırır. Toprak çökmeleri ve yarılmalar sonucu içerilere dek sokulan deniz, kıyılarda çok sayıda fiyord ve yarımadanın oluşmasına yol açmıştır. Doğuda kütlesel olan kıyılar batıda girintili çıkıntılıdır, iskoçya akarsu ve göller bakımından oldukça zengindir. Ülkenin en ö-nemli akarsuları Tay (193 km), Forth (167 km) ve Clyde (129 km) derin haliçlerle denize dökülürler. İskoç-ya’nın en büyük gölleri de, uzun çanaklar halinde kazılmış vadilerde yer alan Lomond (71 km2) ve Loch Ness’dır (56 km2). iklim ve Bitki Örtüsü: Gulf Stream’ ın varlığıyla bir ölçüde yumuşayan okyanus iklimi egemendir. Atlas Okyanusu’ndan esen şiddetli rüzgârlar bol yağış getirir. Ortalama yıllık yağış 1 000 mm’den çok. Ben Nevis gibi tepelerde 5 000 mm’ye yakındır. Bitki örtüsü zengin değildir. Otlakların dışında yer yer çam ve huş ağaçlarından oluşan fundalıklara rastlanır.
TARİH
İskoçya’da insan uygarlığına ilişkin ilk bulgular, mezolitik ve neolitik dönemlere dek uzanır ve Keltler’ den önceki kavimlere dayanır. Keltler bu topraklarda MÖ VI. yy – MÖ
III. yy arasında hüküm sürdü ve
İSKOÇYA
Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan, bir çöküntü alanı, Glen More hendeği
aristokratik bir toplumsal yapı kurdu. Romalılar’ın Kaledonya adını verdikleri iskoçya’daki egemenliği (MÖ I. yy – MS 410) son bulduğunda bölgede 4 kavim bulunuyordu: Batıda İrlanda’dan gelmiş Skot’\ar (İskoçlar), kuzeyde ve kuzeydoğuda Pikt’ler, güneybatıda Briton’lar ve güneydoğuda ^ng’lar. Piktler sayıda çoğunluğu oluşturmakla birlikte, Dalriada Skot krallığı bölge üzerinde güçlü bir kültürel ve dinsel etkiye sahipti. Bu etki İskoç halkının özelliklerinin oluşumunda ö-nemli bir yer tutar. Bu dönemde Anglo – Sakson iki krallığın Nort-humbria’yı kurmak üzere birleşmeleri Strathclyde’deki Briton etkinliğine hızla son verdi. VI -VII. yy’lar-da Edwin, Oswald ve Oswy dönemlerinde Northumbria kuzeydeki halkları yenilgiye uğratarak bölgeye egemen oldu. Ne ki Piktler’in kralı Brude Mac Bili Piktler ile Bri-tonları birleştirmeyi başararak Northumbria kralı Egfrid’i 685’de yenilgiye uğrattı ve böylece İskoçya’nın İngiltere’yle birleştirilmesini önledi. Vül. yy’da başlayan Viking akınla–r. rt ardından İskoçya’nın kuzey ve «_2e.Datısı İskandinavyalılar’ca işle edildi. IX. yy’da, Kenneth Mac *»one. Skotlar yararına bir birlik Alba krallığı İskandinav a-«r-ıcr boyunca zayıflamış Piktier’i csa sürede özümsedi. Dalriada 5«ot krallığının örgütlenmesi İskoç-tc’nın bütününde egemen oldu. Bu re^cevede II. Matcom’un tahtın va-“s. olarak torunu Duncan’ı sapta-Ttîsı başlıbaşına bir yenilik oldu. Nitekim kadın tarafından tahtın va–s Macbeth Duncan’ı öldürüp tah-ıc çıktıysa da kendisi de Duncan* r oğlu tarafından öldürüldü. Böy-ece 1058’de tahta çıkan III. Mal-
»«ccya’nın özerkliğini yitirdiği 1707’de rTT^aanan Birleşme Yasası
colm döneminde krallık güçlendi. 1093’te İngiltere’ye karşı bir savaşta III. Malcolm ölünce, ikinci karısı Sakson prensesi Margaret Kilise’yi yeniden düzenledi ve ülkede Nor-man adetlerini yerleştirdi. Buna karşı çıkan keltler İli. Malcolm’un o-ğullarınca yenilgiye uğratıldı; bunların en genci olan I. David tahta çıktı ve krallığı yönetsel bakımdan
tam bir monarşi olarak örgütledi. Yerine geçen William, II. ve III. Aleksandr dönemlerinde ülke zenginleşti. III. Aleksandr’ın ölümüyle taht sorunu doğdu. Bu dönemde İngiliz kralı I. Edward’in baskısıyla John Baliol tahta çıktı (1292). I. Ed-ward’tn baskı ve aşağılamalarına dayanamayan Balio1 İngiltere’nin kuzeyini işgal etti. İngiltere’nin ya-
1649’da l. Charles’ın idamı
İSKOÇYA
1220’de yapılan Elisan Donan Kalesi 1932’de onarıldı ve müze haline getirildi.
nıtı Berwick katliamı oldu, iskoçya İngiliz boyunduruğuna girdi (1296). Fakat Wallace önderliğinde birleşen yurtseverler boyun eğmeyerek Ingiliz ordusunu birçok kez yenilgiye uğrattılar. 1298’de Edward’in orduları yurtseverleri yendi. Tutsak alınan Wallace Londra’da idam edildikten sonra vücudunun parçaları örnek olsun diye İskoç kentlerine gönderildi. Bu arada İskoç tahtına çıkan I. Robert Bruce 1307’de I. Ed-ward’in ölümünden sonra İngilizlerle savaşa girişti. 1314’te II. Edward’i yenilgiye uğratarak iskoçya’yı bir-
leştirip yönetimi altına aldı. 1329’da onun ölümüyle tahta çıkan II. Da-vid döneminde krallık gerilemeye başladı. Bu gerileme II. ve III. Ro-bert Stuart dönemlerinde sürdü ve krallık otoritesi ortadan kalktı. Yüzr yıl Savaşları sırasında İngiltere’yle savaşan Fransa’yı destekleyen iskoçya, daha sonra İngiltere’nin saldırılarını önleyemedi. 1513’te İskoç kralının Fladden Savaşı’nda İngiliz-ler’e yenilmesi ülkede karışıklıklara yol açtı. Bu dönemde İskoçya’da John Knox’un etkisiyle Calvincilik yayıldı. İngiltere’nin de destekledi-
ği bu hareket kısa zamanda kitlesel bir boyut kazanarak Katolik monarşiyi devirdi. İskoçya Kraliçesi Mary Stuart. kardeşi olan İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth’e sığınmak zorunda kaldı (1560). I. Elizabettı’in varis bırakmadan ölmesi üzerine Mary Stuart’ın oğlu James Stuart İngiltere ve iskoçya kralı oldu. Böy-lece iki ülkenin tacı birleşti (1603). James Stuart’ın oğlu I. Charles, krallık üzerinde mutlak bir egemenlik kurmak ve Katolik dinini krallığın resmi dini yapmak isteyince İngiltere parlamentosuyla anlaşmazlığa düştü. Krala karşı birleşen iskoçya ve İngiltere parlamentosu 1649’da CromweH’in önderliğinde I. Charles’ı tahttan indirdi ve kral idam edildi. Cromwell İskoçya’yı İngiltere ile birleşmeye zorladı. Buna karşılık birleşmeyi reddeden İskoç-yalılar, I. Charles’ın oğlunu tahta çıkarmak istediler. Ama Cromwell’in iskoçyalılar karşısında kazandığı Dunbar (1650) ve Worcester (1651) savaşlarından sonra ülke İngiltere’ nin egemenliği altına girdi. 1707’de imzalanan Birleşme Yasası’yla da iskoçya özerkliğini yitirdi ve Birleşik Krallığın bir parçası oldu. XVIII. yy’da ülkenin ekonomik yapısı derin dönüşümlere uğratıldı; büyük toprak sahipleri köylüleri sürerek geniş topraklara elkoydu. XIX. yy’ daki sanayileşme korkunç toplumsal adaletsizliklere yolaçtı. 1820‘de Glasgow’da patlak veren grevler askersel biriiklerce bastırıldıysa da önemli politik ve ekonomik reformları getirdi. 1854’te, 1889’da ve 1894′ te yoksul ve işsizlere ilişkin bir dizi yasa çıkarıldı, iskoçya gitgide İngiltere’yle bütünleştirilerek onun bir eyaleti durumuna getirilmeye çalışıldı. (Bk. BÜYÜK BRİTANYA VE KUZEY İRLANDA BİRLEŞİK KRALLIĞI)
, EKONOMİ
Yerleşim ve ekonomi etkinlikleri a-çısından bölgeler arasında önemli farklılıklar vardır. Yüksek Topraklar Bölgesi’nde, yalnızca doğu kıyılarındaki düzlüklerde, arpa yetiştirilir. Batıdaki çok küçük tarlalarda da (0,5 – 2 hektar) yerel tüketimi karşılayan patates, yulaf ve şalgam ekimi yapılır. Bölgenin en önemli etkinliği yoğun olarak yapılan koyun
ve sığır (Aberdeen – Angus cinsi) yetiştiriciliğidir. Ayrıca yeni oluşturulan ormanların işletilmesi, Kuzey Denizi’nde yapılan balıkçılık ve viski üretimi bölge halkının en önem-
li gelir kaynaklarındandır. Yüksek Topraklar’daki sanayi etkinlikleri Fort William (alüminyum, selüloz ve kâğıt fabrikaları), İnvernes (dokuma, damıtma, elektrikli araçlar sanayileri) ve Aberdeen’de (yapı, kimya, besin, kâğıt sanayileri ve petrol rafinerisi) yoğundur. İskoçya’nın yaşam merkezi Alçak Topraklar bölgesidir. Firth of Forth’dan Firth of Clyde’a dek uzanan verimli topraklarda tahıl tarımı (arpa, buğday, yulaf) ve sığır yetiştiriciliği yapılır. Alçak Topraklar iskoçya’da sanayinin en çok geliştiği bölgedir. Ayrs-hire, Lanarkshire ve Lothians konur havzalarının üretimi Birleşik krallığın toplam kömür üretiminin -i 12’sini karşılar. XIX. yy’dan sonra yoğun biçimde işletilen kömür yatakları bölgede demir- çelik ve eğir maden sanayisinin gelişmesini sağladı. Clyde Irmağı kıyısında tersaneler, Glasgow’da demir-çelik fabrikaları kuruldu. Ne var ki ma-
Sir Walter Scott’un şatosu (Abbotsford House) Melrose yakınında
den yataklarının tükenmesi ve gemi yapım sanayisinde yabancı ülkelerin rekabeti bölgedeki sanayi gelişimini durdurdu. II. Dünya Savaşı sonrasında gerçekleştirilen atı-lımlarla bölge ekonomik önemini yeniden kazandı. Geleneksel tekstil sanayisinin (Paisley’de iplikçilik.
Glasgovv’da dokumacılık) yanısıra Glasgovv’da yapı, besin, makine yapımı, elektrikli ve motorlu araçlar, tıafif metal, giyim, gemi yapımı ve demir – çelik sanayileri; Edinburg yöresinde elektronik, besin, içki, kâğıt, giyim, gemi yapımı sanayileri geliştirildi. Firth of Forth kıyısında-
Ulusal çalgıları gayda (solda) ve Aberdeen-Angus cinsi sığırları ileiskoçya yaşamından çeşitli görünümler
¿499