İSLÂM İHTİLAL CEMİYETLERİ İTTİHADI, Eylül 1920’de toplanan Bakû Doğu Halklan Kurultayı öncesi başta Enver Paşa olmak üzere eski ittihat ve Terakki #yelerinin yurtdı- şında kurduğu örgüt, örgüt başlangıçta Moskova’da bulunan başkan Enver Paşa, Berlin’de bulunan genel sekreter M. Ziya Bey ve sayman üye Kâmil Bey (Enver Paşa’ ntn kardeşi) tarafından yönetildi. Enver Paşa’nın kendi yazdığı bir mektuba göre örgütün genel merkez üyeleri, başkan Enver Paşa, sekreter Ziya Bey, sayman İbrahim Tâli Bey, Halil Paşa, Sami Bey, Azmi Bey ve Seyfi Bey’dir. Bunun dışında her doğu ulusundan birer üye vardır; Mısır için Dr. Fuat Bey, Suriye için Şekip Arslan Bey, Kuzey Afrika İçin Muhammed Yasin Ham- za Bey, Hindistan için Bereketullah Efendi ve Cemal Paşa, Örgütün mu- rahassı olarak Talat Paşa Berlin’de, Baba Şakir Bey Baku’da bulunu* yordu. Örgütün programında amacı şöyle açıklanıyordu: “Emperyalistler ve kapitalistler tarafından ezgi altına ve tutsaklığa alınıp köle gibi kullanılmakta olan İslâmları, başta Türkiye olmak üzere tutsaklıktan kurtarmak ve kendi ulusal uygarlıkları çerçevesinde özgür ve bağımsız olarak kuruluşlarını sağlamak ve yazgılarına sahiD ve egemen kılmaktır.” Örgüt yapısı ise bir genel merkez, çeşitli ülkelerde birer özerk merkez ve yeteri kadar şube biçimindedir. Enver Paşa. 15 Ağustos 1920’de Moskova’ya vardıktan on gün sonra, Mustafa Kemal Paşa’ya yazdığı mektupta İslâm ihtilal Cemiyetleri İttihadı’ndan söz etti. Bu mektup, Kemal Paşa tarafından genel olarak onaylandı; yalnızca iki noktaya Enver Paşa’nın dikkati çekildi: örgütün merkezinin “Rusya’ da mı yoksa diğer bir tarafsız ülkede mi bulunmasının” düşünülmesi gerektiği ve çalışmaların “Panislamizm biçimde görünmesinin Ruslar’ı kuşkuya düşürmemesi için daha çok İngiltere’ye yönelen bir antiem- peryalist hareket olarak ortaya konmasını” salık verdi. Bakû Kurulta- yı’ndan sonra da iki eski İttihat ve Terakki önderi. Küçük Talat (Muş- kara) ve Nail Beyler 1920 Ekimi sonlarında Doğu Cephesi karargâhına gelerek Kâzım Karabekir Paşa’ya, Enver ve Halil Paşalardan birer tavsiye mektubuyla birlikte “Büyük Millet Meclisi ve Kuwa-yı İcraiyye Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine” hitaben yazdıkları’bir raporun örneğini sundular. Bakû Kong- resi’ni değerlendirdikten sonra yurt çapında bir siyasal örgütlenmeye gitme zorunluluğunu vurguladılar Nitekim aynı dönemde ittihat ve Te- rakki’nin yeniden örgütlenmesi için çalışmalar sürdürülmekteydi. 1921 İlkbaharı’nda Moskova’da bir İslâm İhtilal Cemiyetleri İttihadı Kongresi toplandı. Bu sırada İttihad’m Türkiye seksiyonuna Halk Şuralar Fırkası adı verildi, ittihat ve Terakkiciler yeni bir programla ortaya çıkıp, A- nadolu’da örgütlenme çalışmalarını yoğunlaştırdılar. Bu dönemde Enver Paşa ile Mustafa Kemal Paşa ve Resmi Türkiye Komünist Fırkası arasında yazışmalar sürmekteydi. Mayıs ayında Mustafa Kemal Paşa, arkadaşlarına yolladığı şifreli telgraflarla, bu durumdan endişelendiğini ortaya koydu. Bu çerçevede 10 Mayıs’ta Trabzon’da bulunan Halil Paşa’nın sınırdışı edilmesini, 22 Ma- yıs’ta Enver Paşa’nın Anadolu’ya girmemesi için önlem alınmasını Karabekir’den istedi. Bu durum karşısında Halk Şuralar Fırkası’nın A- nadolu’da örgütlenmesi kesintiye uğradı. Enver Paşa. 16 Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa’ya tehdit dolu bir mektup yazdıktan sonra Ba- tum’a gelip Anadolu’ya girme hazırlıklarına başladı. Bu arada 5 Eylül 1921’de Halk Şuralar Fırkası’nın genel kongresini topladı. Sakarya1 da Ulusal Kurtuluş güçlerinin başarı kazanması üzerine Anadolu’ya gelmekten vazgeçen Enver Paşa 19 Eylül’de Batum’dan ayrılıp Türkistan’a geçti. Bir süre ortalarda görünmeyen Enver Paşa, 14 Haziran 1922’de Derbent bölgesine taarru-
za geçtikten sonra 11 Ağustos 1922’ de Afganistan’a doğru çekilirken dar bir geçitte Sovyet kuvvetlerince sıkıştırılarak Öldürüldü. Türkiye’ ye dönük faaliyeti dışında Cemal Paşa’nın Afganistan’daki etkinliği hariç tutulursa fazla bir varlığı görülmeyen İslâm İhtilal Cemiyetleri ittihadı da dağıldı. (Bk. İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ (FIRKASI) )