Jojobanın Botanik Özellikleri

BİLİM ve TEKNİ
700.000 TL. gayri safi gelir sağlanabileceği varsayılabilir. Bitkirtin ekonomik veriminin ise yüz yıl olabileceği tahmin edilmektedir. Bu duruma göre, verimi bu kadar az; fakat bir dekardan elde olunacak gayri safi geliri bu kadar yüksek olabilecek ikinci bir kültür bitkisi düşünülemez.
Jojobanın Botanik Özellikleri, Ekolojik ye Agronomik Karakteri
Bazı araştırıcılara göre, jojoba bitkisi Buaxceae familyasından ziyade, Simmondsiceae familyasının Simmondsia chinensis türüne bağlı herdem yeşil, çok yıllık bir çalıdır. Jojobanın iki formu olup, yerde sürünen form özellikle rüzgâr erozyonu sahaları için ideal bir bitkidir. Dik gelişen formu 3 yaşında 91,5 cm; 8 yaşında 3 metreye ulaşmakta, küçük bir ağaç cesametindeki çalının kazık ¡kökü 9-10 m. kadar derine gidebilmektedir. Tohumundan istifade edilen, dik olarak gelişen formlarıdır. Dört yaşında ¡meyveye yatmaktadır. Uzun ömürlü bir çalı olup, yabani florada 200 yaşında olan jojoba ağaççıkları bulunmuştur. Bu şekilde uzun ömürlü olma bali, çöl bitkilerinin tipik özelliğini teşkil etmektedir. Jojoba bitkisi iki evcikli olup dişi ve erkek çiçekler ayrı ayrı bitkilerdedir. Meyveleri meşe palamuduna benzemekte ve üç kapsülden ibaret olup meyvelerin ortalama ağırlığı 3 gramdır.
Tabii yetişme alanı Amerika Kıtası’nm kuzey yarım küresinde 34 enlem derecesine kadar çıkmakta, güneye doğru tropik iklime kadar uzanmaktadır. Yaz sıcaklığı 4345°C’a Ikadar yükselen yerlerde de yetişebilmektedir. Genç fideler — 5°C’a kadar mukavimdir. Yaşlı çalılar
— WC’a kadar dayanabilmektedir. 650-1300 m. yüksekliğe kadar yetişebilmektedir. Çok zayıf kıraç, volkanik arazilerde, hatta çöl ikliminde kumsal topraklarda da yetişme özelliğine sahiptir. Senelik yağışı 200-250 mm. olan step iklimlerde susuzluk pröblemi göstermediği gibi, bu şartlarda sulama yapmaksızın yetişebilmektedir. Nitekim israilde, 1960 yıllarında Meis Forti A.B.D.’nin güneybatısından getirmiş olduğu tohumları, Negev Çölünde denemeye almış ve bugün Ben Gurion Üniversitesi araştırma ve geliştirme merkezinde 28 araştırıcı, jojoba bitkisinin çölde hatta tuzlu topraklarda yetişebilen hatları üzerinde çalışmaktadırlar.
Jojoba Yetiştirme Tekniği
Jojoba bitkisi genellikle tohumla üretilmektedir. Fakat tohumla yapılan çoğaltmada açınım olduğundan genetik karakteri farklı bireyler elde olunabilmektedir. Tohumla çoğaltmada sıra üze-
li 2,5 m, sıra arası 3,5 m. olacak şekilde düzenlenmekte sıra üzerinde 50-80 cm. çapındaki ocaklar içine 2,5-3,5 cm. derinlikte dört veya beş tohum ekilmektedir. Ekim, toprakta rutubetin fazla olduğu Nisan başında yapılır. Ocaklarda tohumların çimlenmesi 3-5 hafta sonra mümkün olmaktadır. Havaların kurak gitmesi halinde, gerekirse ocaklar, çimlenmeyi artırmak için su-lanmalıdır. Bitkiler 3-4 yaşına geldiğinde çiçeklenme durumuna bakılarak ocakta dişi olan bitkiler bırakılmakta, erkek bitkiler sökülmektedir. Ancak döllenmenin olması için her beş dişi bitkiye babalık yapacak şekilde çapraz olarak bir erkek bitki ocaklarda bırakılmaktadır. Diğer bir
Meyveli Jojoba dalı
Ocak usulü çoğaltılmış Jojoba çöğürleri
Ekim 1984
31
yetiştirme tekniği de; 25-35 cm. uzunluğunda karton veya plastik tüplerde yetiştirilen çöğürler ya ocaklara dikilmekte daha sonra ve çiçek vermeye başladığı yaşta, yukarıda belirtilen şekilde, dişiler bırakılmaktadır.
Aşı ile çoğaltma tekniği de geliştirilmiştir. Elit jojoba çalılarından alınan kalemler 6-12 mm. kalınlıkta olmalıdır. Jojoba herdem yeşil olduğundan aşı dorment durumunda iken, çöğürler üzerine İngiliz dilciksiz aşı şeklinde yapılır. Şubat sonu veya Mart ortasına kadar aşı yapılmaktadır. Aşı tuttuktan sonra, aşıdan süren sürgünün gelişmesini teşvik için alttan süren sürgüler devamlı alınmalıdır.
Diğer bir çoğaltma tekniği de çelikle çoğaltmadır. Bu teknik vegetatlf çoğaitma olduğundan, seçilen k\on\ar önem kazanmaktadır. Tercih edilen husus; bitkinin dik gelişmesi yanında verimi yüksek, tohumları hasat öncesi açılıp dökülmeyen tiplerden çeliklerin alınmasıdır. Temmuz veya Ağustos aylarında 7,5-12 cm. uzunluğunda kesilen çelikler 4.000 ppm. in-dol butyric asit içerisine batırıldıktan sonra köklendirme ortamı olarak vermiculite veya perlit kullanılır.
Mümkünse mist altında ve yastık altlan ısıtılmak suretiyle köklendiril meye çalışılır. Yastıkların direk güneş ışınlarına maruz kalmıyacak şekilde tanzimi gerekir. Köklenme 5 hafta sonra veya baz klonlarda 3 ay sonra olabilmekte; bazılarında % 100 köklenme olduğu halde, bazı klonlarda % 10 veya daha düşük oranda köklenme olmaktadır. Köklenen çeliklerde kökler
5 crn’yl geçtikten sonra, 15 cm’lik saksılara veya teneke kutulara şaşırtılır ve gölgelik yerlerde saksılarda tutularak bitkilerde iyi bir gelişme sağlanır. Fideler odunlaşmaya başladıktan sonra gölgeleme işi azaltılmakta, saksılar sızma güneş gören latalı sundurmalar altına alınmaktadır. Daha sonra sonbahara doğru, saksılar direkt güneş altında tutulmaktadır. Köklü fidanlar İyi bir gelişme göstermiş ise, Mart veya Nisan aylarında araziye dikilirler.
Bu şekilde kurulan plantasyonlarda, erkek ve dişi bitkiler yetiştiricinin bilgisi dahilinde olduğundan tohumla üretmeye nazaran uzun zaman beklemeden planlı bir şekilde dikim yapılabilmektedir.
Dört veya baş yıldan sonra çalı görünümünde olan jojoba bitkilerinden ekonomik olabilecek mahsûl alınmaya başlanmaktadır. Son zamanlarda çoğaltma tekniğinde doku kültürünün geniş çapta kullanılması, özellikle dişi ve erkek çiçekleri ayrı ayrı bitkilerde olan jojoba
32
TÜRKİYE’DE JOJOBA
Yurdumuzda ilk jojoba üreticisi, Adaı bir girişimci ve çiftçi olan Sami Dinkçio dur. Dinkçioğlu Osmaniye ilçesi, Aslaı
köyü yöresinde Tarım ve Orman Bakanl\i dan üretim izn\ aiarak 10 dönüm arazide \oba araştırma plantasyonunu gerçeklen iniştir. Geçtiğimiz yıldaki soğuklardan rü, plantasyonundaki 2.500 adet 1.700 adedini yitiren D.nkçioğlu’nun 300. adet bitkisi yaşamını sürdürmekte!) Soğuk havanın bitkilerini seleksiyona tı tuttuğunu ileri süren Dinkçioğlu, üreticile soğuğa dayanıklı türlerden ekim yapmal nın yanı sıra, şunları öneriyor:
“Plantasyonlarda rüzgâr yönünün iyi yin edilmesi gereklidir. Tozlaşma zama da erkek bitkilerin, tozlaşmayı iyi gerçekle tirilmesi için rüzgâr yönüne göre ekilme gereklidir.
Yeni ekilen bitkiler —15 ile —TC, olgu (aşmış bitkiler —6.6°C, yaşlı bitkiler —9 > dereceye kadar soğuğa ve dona dayanıklıdı
3 yaşından sonra bitki, ağaç şeklir dönüşmesi için budanarak biçimlendirili Fazla erkek ile verimsiz dişiler söküTeref dönüme 20 adet erkek ve 180 adet dişi t rakılmalıdır. Erkek bitkiler, tozlaşma içi rhombic olarak sıralarda ekili bırakılmalıdı Araştırıcılar, sulama ve gübrelemenin hem« hemen hiç olumlu olmadığını, yalnız kura
bitkisinin, doku kültürü ile çoğaltması çok gun olan bir yöntem olarak uygu la ırmakta d Arizona eyaletinin Tucson Üniversitesi’nde; verside California Üniversitesi’nde; İsraildj BeerShera’daki Negev Enstitüsü’nde doku kil türü ile jojoba bitkileri çoğaltılmaktadır.
Bugün en yaygın çeşit Dr. J.E. Coit (195q tarafından seçilmiş dik gelişen, tohumunda r/r 54 yağ elde edilen Vista çeşididir.
Botanik özelliği ceviz olan jojoba tohumı nun hasadında, oldukça fazla işçi kullanılmas na ihtiyaç vardır. En iyi hasat şekli, çalıdan tc humların teker teker hasat edilmesidir. ABD’ndı hasat için mevsimlik işçj bulma güçlüğü vı yevmiyelerin yüksekliği nedeniyle elle hasa
BİLtM ve TEKNll
_
geçen yıllarda sulama gerekliliğine inanmaktadır. Plantasyonda sıra aralarında ara tarımı yapılabilinir. Böylece bitki yetiştirme masrafı da, az çok ara tarımından gelirlerle kar-şılanabilinir. Bitki, ürününü Temmuz-Ağustos aylarında verdiği için elle toplama hasadında, tarım işçisine pamuk toplamadan önce bir iş sahası açılmış olmaktadır.
Direk ekimde bitki tohumu 6 saat suda oda sıcaklığında şişilerek ve ekilmeden önce de, özellikle phytothora parasitica hastalığına karşı dezenfekte edilerek ekilmelidir. İlkbaharda veya sonbaharda iyi çimlenme için toprak sıcaklığı 22 C derece olunca ve toprak gönende iken yukarıya (2.5 cm — 3 cm.) derine ekilmelidir. Ekimden sonra 1 ay toprak sulanmak suretiyle, iki Qç günde bir sulanarak toprak gönenin kaçmaması sağlanmalıdır. Direk ekimde sırada tohum 30 ile 45 cm. aralık ekilmeli ve çimlenme 3-4 hafta sonra oluşmaktadır. Sıra aralan genişliği 3-4 metre olabilir. Ot mücadelesi yapılmalıdır. Bitki hastalığı olarak da:
1 — Phytophtora parasitica, 2 — Pythium aphanidermatum 3 — Vertlcilium dahlae,
4 — Pymatotrîchum, 5 — Macrophomina phseoiina adlı hastalıklar olup, nemi yüksek .yerlerde funguslar da görülmektedir. Bitki hastalıklara karşı oldukça da dirençlidir.
Ayrıca, köstebek köklerde, çekirge ve canlı hayvanlar yapraklarını yiyerek bitkiye zarar verirler. Bazı karınca ve böceklerde bitkiye zarar vermektedirler.
Bitki, çölümsü ve çok sıcak yörelerde kendi özsuyunu (evaporasyon) buharlaşması-
Arizona’daki “Jojoba Üreticileri Birliği”nin de üyesi olan Dinkçioğlu, ¡ojoba ekim alanında.
nı önlemek için, gövde, dal ve yapraklarında (film) ince zar halinde mumlaşmayı oluşturur. Bitki iyi ürün verebilmesi için 1.000 saatlik bir soğuklama devresi geçirmesi gerekir. Bitki tohum, doku kültürü, aşılama, çelik üretimle çoğaltılabilinir.”
yerine, daha ucuz olabilecek mekanik hasadın geliştirilmesi için denemeler yürütülmektedir.
ABD Milli Bilimler Akademisi’nin yaptığı araştırmalara göre; yakın gelecekte bu yağa olan senelik talebin 120.000 tona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bu talebe karşın senelik istihsal henüz bin ton civarındadır. Dünya istihsalinin azlığı ve talebin yüksekliği, bir de yağ fiyatının çok yüksek olması, memleketimiz için önemli döviz kaynağı olacak jojoba bitkisinin adaptasyon denemelerine derhal geçilmesinde fayda vardır.
Memleketimiz koşullarında denemelerin yapılabileceği en uygun yöreler olarak Urfa-Cey-lanpınarı Devlet Üretme Çiftliği, Mersin-Adana
arasındaki Toros eteklerinin meyilli 3. sınıf araziler ile Samandağı-Antakya arasındaki kıraç ve meyilli arazilerin uygun olabileceği görüşündeyim. ■
• özellikle yaz aylarında çevremizden eksik olmayan normal sinekler, şeke ri ayakları ile algılarlar. Bu ayakla algıla ma biçimi, garip görünmesine karşın, insan diline kıyasla, 10 milyon kez daha duyarlıdır.