KALIP ve BAĞ
LAMA APARATLARINI ÇALIŞTIRAN GÜÇ KAYNAKLARI
16.1. Güç Kaynağı Çeşitleri ,
İşleme operasyonu sırasındaki (hazırlık) zamanının büyük bir kısmı; kaba parça veya iş parçasının ayarlanması, kenetlenmesi ve bitmiş parçanın indirilmesi için harcanır. Bu nedenle işleme süresini azaltmak iç.in harcanan çabadan daha çoğu hazırlık zamanının azal* tdmasına harcanmalıdır.
Hazırlık süresi, mekanik düzenler ve güç kaynaklı düzenlerin kullanılmaları ile azaltılabilir. Hareket mekanizmasının tipine ve güç kaynağının çeşidine bağlı olarak bu düzenleri şöyle sınıflandırabiliriz:
(1) Mekanik, (2) Pnömatik (havalı), (3) hidrolik, (4) pnömahidrolik (havalı—tıidrolik) ve
(5) elektronik.
El ile çalıştırılan mekanik düzenler pratikte sadece küçük kenetleme kuvvetleri için kullanılırlar. Bu mekanik düzenler çok parçalı kalıp ve bağlama aparatlarında genellikle kullanılmazlar. Eğer zorunlu olarak bu şartlarda kullanılırsa iş parçalarının kenetlenmeleri ve serbest bırakılmaları için çok zaman kaybına neden olurlar. Ayrıca dizaynları da oldukça karışıktır.
Endüstri tesislerinde en çok hava ile çalışan (pnömatik) kalıp ve bağlama aparattan kullandır. Bunlarda güç kaynağı birçok mekanik iletim mekanizması aracılığıyla kenetlemeyi yapar. Bunlarda sabit bir kuvvette ve güvenilir bir kenetleme elde edilir. Ayrıca kenetle* me kuvvetini ve kenetleme hareketinin sırasını ayarlamak olanağı da sağlanır.
Pnömatik hareket sisteminin en önemli dezavantajı toplam ebadın büyük olmasıdır. Bu ebad, ancak çeşitti kuvvet arttırma ve iletme mekanizmalarının kuüanılmalan ite azaltılabilir. Ancak, böyle bir uygulama hareket düzeninin verimini azalt» ve piston kolu kursunun arttırılmasını gerektirir..Piston kursu artınca silindir boyu da doğal olarak arttırılır.
Diğer taraftan bütün endüstri tesislerinde ucuz bir güç kaynağı olarak basınçlı havayı devamlı el al tanda bulundurmak ve bunu kullanma yerlerine kolayca iletmek olanağı vardır. Hu nedenle pnömatik düzenler geniş bir uygulama alanı bulurlar.
Pnömatik ye hidrolik düzenlerin bir arada kullanılmaları fle ortaya çıkan bir üçüncü hareket sistemi tfaha vardır. Bu sistem, özellikle on zamanlarda tezgahlarda yapılan işlemle-
tin rçıekanizasyonu ve otomasyonu için çoğunlukla tercih edilmektedir. Bu sistem, hazırlık süresini kesinlikle azaltmakta ve üretimi esaslı b’r şekilde arttırmaktadır.
16.2. Pnömatik Bağlaitia Düzenleri ”
Bir kalıp veya bağlama aparatının pnömatik olarak çalışması şöyle olur; atölyenin merkez tankından gelen basınçlı hava pnömatik silindirin kafa kısmından içeri verilir, içeri giren basınçlı hava piston koluna bağlı kenetleme mekanizması harekete geçinceye kadar pistonu iter. Operasyon bitince basınçlı hava kafa klanından pistonun arkasına aktarılır. Böy-lece piston ilk pozisyonuna dönerken iş parçasının keneti de açılır.
Pnömatik hareket mekanizmaları, ya pnömatik silindirler veya diyafram tipi aletlerle çalıştırılırlar. Pnömatik silindirler ya tek tesirli veya çift tesirlidirler*. Tek tesirli silindirde kenetleme mekanizmasını harekete geçiren piston ve piston kolu, bir yay yardımıyla ilk pozisyonlarına döner. Çift tesirli silindirde ise piston ve piston kolu ilk pozisyonlarına yine basınçlı hava yardımıyla dönerler.
Çift tesirli pnömatik sistemin şematik resmi Şekil 85-a da verilmiştir. Bu sistem; silindir (1), piston (2), piston kolu (3), dört yollu vana (4) ve boru donanımından (5) meydana gelmektedir. Pnömatik sistemde, kontrol vanası ile basınçlı hava kaynağı arasında bağlantıyı sağlayan yardımcı aletlerin de yer aldığım belirtmek gerekir. Bu aletler, sadece tanktan gelen .havanın basıncım ayarlamak ve kontrol etmek amacıyla değil aynı zamanda hava içerisindeki mekanik parçaların ve hava içerisindeki su buharının yoğunlaşmasıyla meydana gelen nemin tutulması amacıyla da kullanılırlar. Yardımcı teçhizat kapsamına şunlar girer; basınç düşürücü vana, basınç manometresi, hava kesme vanası, filtre, salmastra ve contaları yağlamak için yağlama aparatı, ve boru donanımı.
/ 2 3
Kompresörden g Kompresörden’
(a)
Atmosfere
Şekil—85. Pnömatik hareket sisteminin çalışma prensibi
* Tefe teârli silindir: Basınçlı havanın pistonun yalnız bir yüzüneetkimesiyle çalışan silindir. Tek taraflı.
Çift tesirli silindir: Basınçtı haveıun sumıyle pistonun önüne ve arkama etkimesiyle çalışan silindir. Çift taraflu ÇM.
Pnömatik silindirlerin dip kısınılan, bir ağızdan silindire basınçlı hava veren diğer bir ağızdan silindirdeki basınçlı havayı atmosfere boşaltan dört yollu vanalara bağlanmıştır.
4 nolu yöneltilen tip vana bir gövde ve bir makaradan {göbek) meydana gelmiştir. Göbek ve gövdedeki delikler o şekilde düzenlenmişlerdir ki; göbek bir tarafa iyice çevrilince silindirin bir ucu basınçlı hava borusu ile diğeri de egzos borusu ile bağlantı kurar. Aksi yo* ne çevrilince de basınçlı hava birinci uçtan içeri verilirken diğer uçtan içerdeki hava atmosfere boşaltılır.
Eğer operasyonda tek tesirli silindir kullanılıyorsa vana üzerindeki deliklerden biri kör tapa ile kapatılır ve silindirin piston kolu tarafiuıa havanm serbestçe çıkması için bir delik açılır- Bu dizaynda piston 3 nolu yay yardımıyla ilk pozisyonuna getirilir.
Pnömatik silindirin piston kolunun ilettiği F kuvveti kullanılan silindirin tipine bağlıdır. Eğer sürtünme kayıplan dikkate alınmazsa bu kuvvet şu formüllerier hesaplanır:
Çift tesirli pnömatik silindirler için:
t D2
F — p ——ı—kgk (Silindirin piston alnı tarafı için)
: 4 ‘ ‘ •■■■■)
ir (D2,-d2 )
F =* p-:- kgk
4
Tek tesirli pnömatik silindirler için:
(Silindirin piston kolu tarafı için)
■v
(Hava kafa kısmından giriyorsa)
İT D2
F = p
ir f D2 -d2 )
F = p —-— q kgk (Hava piston kolu tarafından gırçyorsa)
4 . ■
(Tek tesirli silindirlerde yay doğal olarak havanın girdiği tarafın aksi yönüne yerleştiril-; mektedir). .
Burada p : Basınçlı hava basına kgk/ cm2
D : Silindir iç çapı cm
d : Piston kolu çâpı cm
q : Sıkıştırılmış yayın itme küveti kgk.
Atölyedeki merkezibasmçlı havanın basına normal olarak 5^6 kgk/cm2 ansında değişir ( daha düşük basınçlar çok daha biiyük çaplı silindirlerin kullanılmasını gerektirir). Hesaplar yapılırken aynı anda birçok havalı aletin çalıştığını ve boru hattında bir miktar basınç kaybı olduğunu dikkate almak gerekir. Bu nedenle basınç sadece 4 kgk/cm2 olarak a-Ijmr.
Hava sarfiyatı pnömatik silindirin çalışma sistenme bağlıdır; Tek tesirli silindirdeki hava sarfiyatı çift te6ûii silindire göre daha azdır Tek tesrii silindirlerin kuşanılmalarını şu faktörler sınırlamaktadır: pistonun kursu, geri dönüş hareketinin hızı,piston tanfmdanile-titen kuvvetin sıkıştırılmış dönüş yayı tarafindan azaltılması.
Kullanılan pnömatik sOindirierin iç çaplan 50,75,100,150,200,250 ve 300 mm olarak değişir. 50 mm den kiiçük çaplı silindirler çok seyrek olarak ve sadece iş parçasını kalıp veya bağlama aparatından çıkartmak veya iş parçasını yerleştirme elemanlarının üzerinde ilerletmek için kullanılırlar.
Silindir çapının daha fazla arttırılması halinde (300 mm den fada) daha büyük harimlî karmaşık hareket düzenlerinin dizayn edilmeleri gerekir. Bu nedenle daha yüksek kenetleme kuvvetlerinin gerektiği yerlerde pnömahidrolik düzenlerin kullanılması uygun görülmemektedir.
Pnömatik mUndirler. Her pnömatik silindir bir gövde, bir piston ve bir piste» kolundan meydana gelir. Gövdede bit çelik silindir gömleği ve uç kısımlarında bir veya iki kafa bulunur. Kafalar silindir gömleği içerisine oturan fatura kısımlarıyla merkezlenirler, pava sızma-suu önlemek için piston kolunun kafadan geçtiği yere contalar konulmuştur.
Pnömatik silindirler; sabit, döner, devrilir (bir pimli menteşe etrafinda öne ve arkaya devrilen Ç-N.) ve yüzer tiplerde olabilirler. Bazı süindirler ise daha özel dizaynlara sahiptirler.
m
i ■’ 1 I i ı : i M • . t *
■ 1 n ■ıl.j..nıı
Şekil-^86. Pnömatik silindirler : a-sabıt; b—devrilir (elevis montajh); c—parçalı.
(c)
Silindirler genellikle ayn üneteler olarak dizayn edilirler, fakat bazı hallerde silindiri kalıp veya bağlama aparatının entegre (aynı gövdenin sabit bir kısmı gibi—bütünleşen Ç.N.) bir parçası olarak yapmak gerekir. (Gövde içi silindirler).
Şekil 86 da ana silindir tipleri gösterilmiştir.
Kafalar gövdeye ve silindir gömleğine, gövde dışından geçen . uzun civata ve saplamalar yardımıyla tesbit edilirler. Eğer gövde ön kafa ile birlikte dökülmüş ise. sadece arka kafa vidalanır. Silindir gömleği ve kafalar; döküm demir, çelik veya alüminyumdan yapılabilirler. Kafalarına iç yüzlerinde bırakılan boşluklar, pistonun kursunu tamamladığı anda meydana gelen şok(darbe) yükünü karşılayan hava yastığı görevi yaparlar.
Bir kural olarak pnömatik hareket düzenlerinde sadece tek piston kollu silindirler kullanılır. Yani piston kolu pistonun sadece bir tarafındadır ve kafaların yalnız birisinden geçer. ‘ –
Pistonlar. Piston basınçlı havanın kuvvetini piston kolu aracılığı ile kenetleme elemanı* na iletmek için kullanılır. Pistonun dizaynı kullanılan conta elemanının tipine bağlıdır. Pnömatik silindirlerde şu piston tipleri kullanılır: (1) Ayarlı contalı (2) Piston kovanı contalı
(3) Piston segmanlı (4) O.ringli (5) Labirent contalı.
Şekil—8 7. Pnömatik silindirlerde kullanılan piston çeşitleri
Ayarlı conta kullanırken (Şekil87—d) piston kolunun, kılavuz burcunun ve pistonun contaları lastik kaplı dokuma malzemeden veya kösele halkalardan yapılırlar. Bunlar silindirin dışma yerleştirilmiş olan i ve 2 nolu somunlar yardımıyla ayarlanırlar. Yeterince hava sızdirmazlığı sağlamadığı için bu tip conta pek fazla kullanılmaz. Özellikle gövde içi silin* dirlerde böyle ayarlama olanağı yoktur.
Piston başlığı şeklinde bir conta kullanılması halinde (Şekil 87-b) piston i ve 3 nolu konik yüzeyli iki çelik (veya aluminyum) diskten ve 2 nolu bir ara rondeladan meydana gelmiştir. Üzerine takılan iki lastik kafa (5) da 4 nolu vida tarafından sıkıştırılmaktadır. Silindirin içindeki basınçlı hava kafa contasını genleştirir ve dudaklarını silindirin iç yüzeyine doğru bastırır. Bu tip conta herhangi bir ayarlamayı gerektirmez aynca esnek olduğu için silindir deliğindeki herhangi bir imalât hatasını da kapatır.
Piston kafası şeklindeki contaların 100 mm den daha küçük çaplı silindirlerde kullanılmaları uygun değildir. Bu şekilde kullandım piston kafa contası pistonun hareketine engel olacak kadar büyük bir sürtünme kuvveti yaratır.
100 mm den daha küçük çaph silindirlerin pistonları metal segmanlı olarak dizayn edilirler. (Şekü 87-c). Piston segm anlan 45 mm ye kadar küçük çaplar için kullanılabilirler. Bunların uzun çalışma ömürleri yanında operasyondaki güvenilirlikleri de çok yüksektir. Kusursuz bir hava sızdırmazlığı sağlamak için eşlenik parçaların (piston, segnian, silindir deliği) çok hassas bir şekilde işlenmeleri gerekir.
Piston segmanlan daima dış yüzeyi krom kaplı döküm demirden yapılır. Piston ST 35 çeliğinden yapılıp 32—35 Rc sertliğine kadar serileştirilir ve dış yüzüne kromaj yapılır.
O ring contada (Şekil 87-d), dairesel kesitli ve kendiliğinden sızdırmazlık sağlayan bir lastik bilezik, piston üzerinde daha önce açılmış olan kanal içerisine oturtulur. Kanal derinliği bilezik kesitinden daha küçük tutularak bileziğin sıkıştırılması sağlanır ve böylece piston ilk aşamada sızdırmaz hale getirilir. Hava hasına arttıkça pistonun sızdırmazlığı da artar:,.
Labirent contalar (Şekil 87—e) uzun pistonlarda sürtünmeyi azaltmak amacıyla kullanılırlar. Bu dizaynda; sürtünen yüzeylerin iyi bir şekilde yağlanabilmeleri için, aynı zamanda mekanik parçaların silindirle piston arasındaki boşluğa girmelerini önlemek amacıyla piston üzerine çeşitli labirent kanallar açılır. Bı» mekanik parçacıklar, silindirle piston arasına girerek pistonun sıkışmasına ve aynı zamanda silindirde curuf meydana gelmesine sebep olurlar.
Piston kolu. Piston kolu, piston üzerinde meydana gelen basınç kuvvetini kalıp veya bağlama aparatlarının kenetleme elemanlarına (veya mekanizmalarına) iletmek için kullanılır. Basit bağlama aparatlarında piston kolu baz an doğrudan doğruya kenetleme elemanı olarak çalışır. Bu dummda pistonun ucuna bir baskı şeridi veya yenilenebilir başlık takılır. Dizaynların çoğunda piston kolu, hareketin yönünü de değiştiren veya kenetleme kuvvetini arttıran bir mekanizmaya bağlanmıştır.
Şekil—88’. Piston ve piston kolu bağlantı çeşitleri
Pistona bağlantı şekline göre piston kolunun ucu ya konik vidalıda (Şekil 88-«) ya konik saplıdır (Şekil 88—b) veya oturtma alınlı silindirik saplıdır (Şekil 88—c).Son ikisinin imalâtı kolaydır ve geniş ölçüde kullanılmaktadır. .
Pistonla piston kolu arasındaki bağlantı ne kadar iyi ve kaliteli olursa, piston hareketi. o ölçüde yumuşak olur, contanın ömni uzun olur aynca sürtünme kuvvetleri iyice azalır.
Şekil— B9. Piston kolu conta düzenleri : a—vidalı salmastra kutusu 9e ayarlı; b-ayarlanabilir kapaklı salmastra, c—rondela ile ayariamr kapaklı salmastra; d—tek U kapağı; e—lastik O ring
Şekil—90. Di y aftam hareketli alatler
22 ‘V/ 40 mm çapındaki piston kollan için piston kursu genellikle 30 ^ 55 mm arasında değişir. Kurs arttıkça çap ta artar. Piston koHan; yüzeyi sertleştirilebilir 10 çeliğinden . yapılırlar, 1,2 ‘v 1,5 mm derinliğe kadar karbonize edilirler ve 56 *v< 61 Rc sertliğine kadar sertleştirilirier. Bu işlemlerden sonra korozyonu önlemek için kromla kaplanırlar.
Tim bir hava sızdırmazlığı. sağlamak ve pfeton kolunun geçtiği ön kafadaki delikte sızıntıyı önlemek için salmastra kutusu şeklinde contalar kullanılır. Bu conta yağ etkilerine dayanıklı lastikten yapılmıştır. Kafadaki delik 2 ci hassasiyet derecesinde işlenmiştir ve bunun içinde çahşan piston kolu oynar geçmelidir.
Sızdırmazlığı sağlamak için ayarlanabilir ve ayarianamaz tipli salmastra kutulu contaların her ikisi de kullanılabilir. Yağ etkilerine dayanıkh lastik salmastraların ana tipleri Şekil 89 da gösterilmiştir. Bunlar içerisinde en çok kullanılanı silindirik iç yüzeyi ile pistonla temas halinde oirá konik kesitli salmastradır. Bu salmastra, bir vidalı bilezik ile ayarlanan Ur somun veya róndele vasıtasıyla sıkıştırılır. Aynca diaresel V bilezikleri de kullanılır.
Diyaframla hareket ettirilen aletler. Bu tip aletlerde kol (piston gibi hareket eden kol-plancır) bir diyaframın deformasyonu ile hareket ettirilir.
Bir diyafram hareketli alet (Şekil 90), aralaniıda tabak şeklinde bir lastik diyafram bulunan çanak tipi iki dökiim (veya presle yapılmış) yanaktan meydana gelir. Bazan tabak şekli yerine düz riyaficam monte edilir. 6 nolu kolun ucuna monte edilmiş olan 4 nolu disk, 2 tc 3 nolu yaylar yardımıyla S nolu diyaframın yüzeyine bastırılır. Diyaframa arkasındaki gövde kısmına basmçh hava verilince diyafram sağa doğru itiliıve 4 nolu disk aracılığı üe kuvveti kola iletir. Diyafram tipi alette, 7 nolu yöneltilir* vanadan gelen, i nolu boru hattı ile taşınan basmçh hava için bir giriş ağzı vardır. 7 nolu vana ters yönde çevrilince diyaframın arkasındaki hava 2 ve 3 nolu yayların itmesi ile atmosfere atılır ve diyafram ilk pozisyonunu alır.
ınrftrf /”T\
j)’ 6*3
” D, ”
& * Yöneltüir vana (directional valve) ; Belli bir açısal konuma getirilince akışkana yol veren
ten pozisyonda aktşı kesen vana* Bu tip oana bir ■ akışkanın içeri girmesini sağlarken diğer bir aktşka- _ kanm dıŞan akUılmasınt da sağlayabilir. Ç.N.
Üç yollu, dört yollu vana gibi.
Tabak tipi diyaframlar (Şekil 91) dört katlı, lastikli, dokunmuş malzemeden yapılırlar. Bu diyaframlar için temel ölçüler Tablo 13 te verilmiştir. Düz diyaframlar sadece kısa kol kursları için kullanılırlar. Kol ucundaki disk çapı, diyafram çapının 0,8 katı olarakalı* mr. Disk çapı bu orandan fazla olursa kolun kursu azalır.
Diyafram hareketli aletler 30 *\/ 35 mm lik kol kurslarına sahiptirler. 30 ‘vSö mm lik kuıs sının içerisinde 174,200,228 mm çapındaki diyaframlarla çalışan piston kollan arada bir kuvvet arttırma mekanizması olmaksızın sırasıyla 250 â* 300; 300 ‘Vr 450 ve 600MS50 kg lık kuvvetlen sağlayabilirler.Diyafram tipi hareket ettirici aletler, ya sabit veya döner tipli olabilirler. Torna aynaları gibi dönerek çalışan kavramalarda piston—silindir düzeni yetine diyafram tipi aletlerin kullanılması daha uygun olmaktadır, çünkü: pjston—silindir düzenine göte daha hafiftir, sarkan ağırlık azaltılmıştır, basınçlı hava sarfiyata daha azdır. Döner tip diyabamb mandre-nitt genel g&ıünüfU Şekll 92 de verilmiştir.
Döner-*»ava bağlantı rekoru (i) gövdenin sol yanağındaki (2) muyluya monte edilmiştir. (2) noiu yanakta hava girişi için bir delik açılmıştır. Eğer diyaframın dönmeden sabit çalışması isteniyorsa gövdedeki bağlantı manşonu bir kör tapa ile kapatılır.
2 nohı gövde (8 nolu kayar eleman vasıtasıyla bağlantı çubuğuna (7). bağlammış bulunan ) 3 nolu flanşlı manşona vidalanmış tır. 6 nohı esas arka levha torna kafasının vidab ar-
ka kısmına vidalanmış tır, bu nedenle eKSenei hareket yapamaz. Dip levhası, S nolu disk ve muylu yardımıyla hareket mekanizmasının 4 nolu piston koluna bağlanmıştır. Diyaframın arkasındaki gövde kısmına basınçlı hava verildiğinde, 4 piston kolu ve ucundaki disk ekse* nel olarak aynı pozisyonda kalırlar ve basınçlı hava 2 nolu gövdeyi sola doğru itmeye çakşır. Bu yanak 7 nolu bağlantı çubuğu ile irtibatlı olduğundan bu çubuk ta gövde ile birlikte sola doğru çekilirve bu arada kenetleme mekanizmasını harekete geçirir.
Eğer çekme kuvveti yerine itme kuvveti gerekirse diyafram aletinin gövdesi torna kafasına sıkıca vidalanır . Bu durumda piston kolu doğrudan doğruya bağlantı çubuğuna bağlanmış olur ve basınçlı hava verildiğinde onu sağa doğru hareket ettirir.
Çok daha biiyük kenetleme kuvvetleri istenirse, diyafram mekanizmaları bir seri meydana getirecek şekilde monte edilirler. Burada bir kaç gövde Şekil 93 te gösterildiği gibi bir dizi meydana getirir, üç bölümlü diyafram mekanizması preste imal edilmiş üç adet diyafram gövdesinin birbirine kaynakla bağlanmasıyla elde edilir.Her gövde bir kapak (4), bir gövde elemanı (S) bir lastik diyafram (1) bir disk (2) ve salmastra (7) ile mil (9) üzerine monte edilmiş manşonlardan (6) meydana gelmektedir, öndeki gövde elemanı 10 nolu diske kaynatılmıştır. 10 nolu disk ile gövdeler merkezlenmiş ve 8 nolu arka levhaya tesbit edilmişlerdir.
Döner-hava bağlantı rakoru (3) milin (9) arka ucuna monte edilmiş Ur. İş parçasını kenet* temek için basınçlı hava .4 deliğinden ve C giriş ağızlarından diyaframların sağ yüzlerine verilir. 9 notu mü ve bağlantı çubuğu üzerinde meydana getirilen çekme kuvveti bir diyafram üzerindeki kuvvetin üç katıdır, tş parçasını gevşetirken, basınçlı havadan ekonomi sağlamak için havayı, B deliği ve giriş ağzından geçirerek diyaframlardan sadece birisinin (en soldaki diyafram) sol tarafina aktarmak gerekir.
ı
Kuvvet artttncılar. R»« durumlarda küçük çaplı silindir veya diyafram kullanma zorun-luluğu yanında oldukça büyük kenetleme kuvvetlerine gereksinme duyulabilir. Bu durum-
îarda kuvvetin şiddetini arttıran ve gerekiyorsa yönünü de değiştiren mekanizmalar kullanılır. ■
Bu mekanizmalar; pimli manivelalar, kamalar, eksantrik kamlar veya vidalar şeklinde olurlar. Çok çeşitli düzenlemeleri yapılabildiği ve kolayca uygulanabildikleri için çoğunlukla pimli manivelalar kullanılmaktadır.
163. Pnömohidroiik ve Hidrolik Bağlana Mekanizmaları
Üretim işlemlerinin mekanizasyon ve otomasyonu için kullanılan kalıp ve bağlama a-paraüaruıda aranılan özellikler şunlardır; sabit basınçlarda yüksek kenetleme kuvveti vere-bilmeli ve aynca son derece güvenilir bir kenetleme yapabilmelidirler.
Bu şartlar en iyi şekilde hidrolik hareket mekanizmaları ile sağlanırlar, çünkü bunlar sıkış tınlamaz akışkan (yağ) kullanır ve 80 kgk/em2 hatta daha yüksek basınçlarda çalıştırılabilirler. İçlerinde sıkıştmlamaz akışkan bulunduğu için bu aletler; sadece kontrol ve kuvvet iletme amacıyla değil aynı zamanda takım tezgahlarının hareket elemanlarıyla kalıp ve bağlama aparatlarının hareket elemanlarında hassas bir ilerleme uzunluğu elde etmek için de kullanılırlar.
Çalışma sim olarak yağın kullanılması; bütün güç ünitelerinin ve kontrol aletlerinin iyi bir şekilde yağlanmalarını sağlar, aynı zamanda pnömatik sistemde su buharının yoğunlaşması yüzünden ortaya çıkan prohlemleri (kanalların paslanması, tıkanması) tümüyle ortadan kaktıran-
Bu avantajların yanında yağ basıncı yiiksek olduğu için oldukça küçük çaplı (20, 30, 40, 50 mm veya daha büyük) silindirler kullanılabilir. Hidrolik düzenler pnömatik istemlere göre daha derli topludur.
. Pnömohidroiik hareket düzenlerinde enerji kaynağı basınçlı havadır, hidrolik hareket düzenlerinde ise enerji kaynağı basınç altındaki akışkan yağdır.
Pnömohidroiik hareket düzeni; bir havadan—yağa basınç arttırıcı*, kontrol aletleri ve iş parçasını kenetleyen hareket silindirinden meydana gelir.
Böyle bir sistemin prensibi şekil 94 te gösterilmiştir. Bu sistem yağla doldurulmuş küçük delikli bîr silindirden meydana gelmektedir. Pnömatik silindirin piston kolu (2) aynı zamanda hidrolik sistemin pistonudur. Bu piston tarafından sıkıştınlan yağ hidroükpistonu
(1) sola doğru iter ve kenetleme aletini harekete geçirir.
Direki etkili bir pnömohidroiik basınç’ arttın« sistem, bir pnömatik ve bir hidrolik silindirden meydana gelmiş tek bir ünitedir. Kademeli hareket esasına göre dizayn edilmiş sistemlerde biri hidrolik biri pnömatik olmak üzere iki ayn silindir vardır. Hidrolik silindir alçak basınç ünitesi olarak kullanılır re iş parçasını iğreti olarak sıkıştırır, daha sonra yüksek basınç ünitesi olan pnömatik silindir kenetleme hareketini tamamlar.
Basınç arttırıcıların kullanılmaları halinde, normal pnömatik düzenlere göre hava sarfî- * yatı % 90 ‘v 95 oranında azaltılır. –
Şekil 95—a da gösterilen pnömahidrolik mengenede direkt etkili basınç arttmcı kullanılmıştır.
Ayak kumandalı yöneltilir vananın (1) pedalına basıldığında basınçlı hava silindirle (2) piston arasına gönderilir. 2 nolu silindir S nolu saplamalarla mengenenin sabitçenesine (8) rijit olarak bağlanmıştır. Hidrolik silindirin 4 nolu kolu, 5 nolu saplamalar üzerinde kayan S nolu-kovanın iç yüzüne dayatıarak onu sola doğru iter. Bu kovan 7 nolu somunu, 10 nolu vidayı, 9 nolu çene ile birlikte sola doğru çeker, böylece mengeneyi kapatmış olur. Bu durumda kenetleme kuvveti 2 kg olabilir. ,
Şekil 95—b de gösterilen takım, tezgahı mengenesi, kademeli basınç—arttırıcılı bir pnö-hidrolik hareket düzeni ile çalışmaktadır. Bu dizaynda mengenenin 2 nolu çenesi sabittir,
3 nolu çene ise 4 nolu hidrolik piston kolu tarafından hereket ettirilmektedir.
1 î nolu dört yollu vana ile basınçlı hava, A alçak basınç hücresine açılan 9 nolu boru hattına verilir, pistonu (5) sağa doğru iter. Bu da C hücesindeki yağı D radyal deliklerinden ^ 2?/hücresine gönderir, böylece 4 nolu piston 3 nolu çeneyle birlikte sola doğru itilir ve iş parçasını mengene çeneleri arasında iğreti olara sıkıştınr. Bundan sonra vana son kenetleme için çevrilir ve basınçlı hava 8 nolu boru hattından £ hücresine gönderilir.
Yüksek basınç silindirinin 6 nolu pistonu 7 nolu planeır* ile birlikte sola doğru hareket ederken D deliklerini kapatır, E hüçresindeki basınç artar ve sonunda iş parçasının 750 kg lık bir kuvvetle kenetlenmesi sağlanır.
İşlenmiş parçayı çıkartmak için önce vana ters yöne çevrilerek basınçlı hava A hücresine gönderilir. Bu 5,6 nolu pistonlarla hidrolik silindirin 4 nolu pistonunu 3 nolu çene ite birlikte ilk pozisyona getirir. Bundan sonra hava E hücresinden 10 nolu bağlantı üzerinden tekrar sisteme döner. Mengene çeneleri arasındaki açıklık l nolu vida ile istenildiği kadar ayarlanır.
Hirdolik hareket düzeni, tümüyle bağımsız bir hodralik sistemdir. Bu sistem; bir elektrik motoru, hidrolik pompa, yağ deposu, kontrol ve ayarlama aletlerinden meydana gelmektedir. ■
Eldeki güç kaynağının kapasitesine bağlı olarak böyle bir sistem ya tek bir tajum tezgahı için veya bir tezgah gurubu yahutta atölyenin tümü için kullanılabilir.
Hidrolik düzenle çalıştırılan takım tezgahlannda, kalıp ve bağlama aparatlannın çalışması için ana hidrolik sisteme bağlı kollar vardır. ‘
* Flancıv: Piston görevi yapan kol veya çubuk. Ç.N.
nolu boru içi yüzündeki vida dişleriyle bağlantı çubuğuna ( bu çubuk gerçekte bir borudur) bağlanmıştır. Bu çubuk silindiri mandrene bağlamaktadır.
Gövdenin sağ veya sol hücresine yağ gönderildiğinde rotor (3) ve üzerindeki vanaftf),
2 nolu stop yönünde dönerler, bu dönüş sunamda 9 nolu somunda dönerek 11 nolu banı tipi vidayı ve ona bağlı boruyu (12) sağa veya sola doğru hareket ettirir, (Vananın dönü;
yönüne bağlı olarak). 11 notu somun gövdenin 10 noiu kapağındaki kamalı delik içerisinde eksenel hareket yapar. Yağ lastik hortumlarla S nolu döner rakora gelir. 8u rakor, € nolu delik mil üzerindeki iki bilyab yatak üzerine monte edilmiştir.6 nolu mil 7 notu kapağa presle geçerilmiştir ve üzerinde, yağuı gövdenin sağ veya sol tarafına geçmesine yarayan kanallar vardır.
5 nolu bağlantı torna fener mili ile birlikte dönmediği için; bu bağlantı ve silindirle birlikte dönen 6 nolu mil arasında boşluklu geçme vardır. Bu geçme bu noktalarda çok az yağ sızmasına neden olur.
Sürtünmesiz yatakların (bilyalı yataklar) tamamı bu sızıntı yağlarla yağlanırlar. Ba yağ 5 nolu rakorun arkasındaki hazneye akar ve buradan bir Boru donanımıyla hidrolik sistemin ana deposuna aktarılır.
Yukarıda belirtilen boşluklu geçme ve döner rakorda sürtünen yüzeyler olmadığı için iş parçalarını yüksek dönüş hızlarında işleme olanağfvardır.
Elektrik motoru ve pompanın meydana getirdiği hidrolik ünite sadece torna durduğu zaman çalıştırılır. Mandrenin sağladığı kenetleme kuvveti, vida ve somunun kendiliklerinden kilitlenme özellikleri nedeniyle (9 ve il nolu parçalar) operasyon süresince korunabilir. Tornanın hareket motoru ile pompa motorunun aynı anda çalışmalarını önlemek için bir ara kilitleme aleti kullanılır.
(1) Kalıp ve bağlama aparatının içine monte edilen silindirler
(2) özel üniteler olarak dizayn ve monte edilen silindirler
Montaj olanaklarına bağlı olarak birinci çeşit silindirlerde beş gruba ayrılırlar; vida ile monte edilen silindirler, ayaklı silindirler, menteşeli silindirler, ön veya arkaya flanşla moni-te edilen silindirler. Bu tiplerin her birisi çift veya tek tesirli silindir olarak piyasada butuna’ bilir 10 ‘v 50 mm lik piston kursları için silindir delik çaplan 40,50,60 mm olarak standart-laştınlmıştır.
