KAYAÇLAR
Dünyanın kabuğunu oluşturan yapı malzemeleri olan kayaçlar genellikle belirli ölçüde homojenliğe sahip minerallerden meydana gelmiştir. Bununla birlikte bazı kayaçlar (alçıtaşı, beyaz mermer) tek bir mineralden oluşmuştur. Bunlar çoğunlukla katı ve sert yapıda (taş, çakıl) olmalarına karşılık, bazen gevrek (tebeşir), yumuşak (kil), hareketli (kum), hatta sıvı (yağ veya petrol) veya gaz (küçük molekül ağırlıklı hidrokarbonlar) görünümde de olabilirler.
İÇİNDEKİLER
DIŞKÖKENLÎ KAYAÇLAR MAGMA KAYAÇLARI BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI KAYAÇLARIN SANAYİDEKİ UYGULAMA ALANLARI
Kayaçların sınıflandırılması konusu karmaşıktır, çünkü bu sınıflandırma, sınırları göreli olarak birbiriyle karışan çok sayıda grubu belirleyen birçok ölçütü temel alır. Kayaçlar arasındaki temel fark, bunların kimyasal yapılarından değil, kökenlerinden ve maden yatağı olarak bulunuş biçimlerinden kaynaklanır. Örneğin kayaçlar kökenlerine göre üç ana gruba ayrılır; bunlar: dtşkö-kenli kayaçlar (tortul kayaçlar ve kalıntı kayaçlar) ve magma ka-yaçları (bunlara bazen içkökenli kayaçlar veya püskürük kayaçlar, hatta ateş kayaçları veya plütonik kayaçlar da denir); önce-den’var olan kayaçların başkalaşması sonucu ortaya çıkmış olmasına rağmen başkalaşım kayaçları yukarda sözü geçen iki türün her birine ait olabilir.
DIŞKÖKENLİ KAYAÇLAR
Karışık kökenli puding,
kireçle birbirine bağlanmış değişik kaynaklı (kalker, gnays…) yuvarlak çakılların birikmesiyle oluşmuş kınntılı tortul bir kayaçtır.
Kil (altta), bir araya gelmiş çok ince kınntılann suyla kanşıp hamur haline gelmiş biçimidir. Elektron mikroskobuyla fotoğrafı çekilmiş bu tek hücreli suyosunu (altta sağda) İse bir kokolitorofittir. Bu suyosunlannın çok sayıda bir araya gelmesiyle bir kalker kayaç olan tebeşir oluşur.
Dışkökenli kayaçlar, yerkabuğunun yüzeyinde oluşmuş ka-yaçlardır. İki tür olarak karşımıza çıkar:
– tortul kayaçlar, maddelerin birikmesiyle (mineral parçalan, deniz kabuğu artıklan…) ve/veya iyonik çözeltilerin çökelmesiyle meydana gelir; belli başlı kategorileri detritik kayaçlar, biyojen kayaçlar ve fizikokimyasal kayaçlardır;
– kalıntı kayaçlar, suyun, var olan kayaçlardan çözelti halindeki bazı elementleri almasıyla oluşur (örneğin kalıntı killer, boksitler, paleosollar…).
Tortul kayaçların sınıflandırılması
Belirleme ölçütü olarak kayaçların dış görünüşü (fasiyes), oluşum tarzı veya kimyasal bileşimi göz önünde bulundurulduğu takdirde geleneksel üç sınıflandırma tipi vardır denebilir.
Dış görünüşe göre sınıflandırma. Yapısal özelliklerine hatta gerekirse içerdiği fosillerin doğasına ve niteliğine bağlı olarak bir kayacın dış görünüşü, onu inceleyen kimseye kayacın oluştuğu ortam hakkında bilgi sunabilir. Örneğin deniz kayaçları («kıvrık kabuklu», belemnitli kalkerler) kıta kayaçlarmdan (puding, kumtaşı, lös, tillit), bunlar da lagün veya göl kayaçlarmdan (alçı-taşı, salyangozlu kalkerler, taşkömürü) bir bakışta ayırt edilebilir.
Genetik sınıflandırma. Kayacın kökenine ve oluşum sürecine göre şu türler ayırt edilir: döküntü kökenli kayaçlar: var olan kayaçların parçalanmasıyla ortaya çıkan konglomeralar, kumlar (hareketli veya yapışık), çakıllar, arkozlar ve bazı killer bu kayaç-lara örnektir; organik kökenli kayaçlar: bunlar ölü organizmaların (bitkiler [taşkömürü], deniz kabukları) birikmesiyle veya canlı organizmaların birbirine yapışıp gelişmesiyle (mercanlar, yosun-
Kalker ve tabaka halinde kalkerli marn. Bu tabakalar içinde dikelmiştir.
lu kalkerler) oluşmuştur; kimyasal kökenli ka ti halindeki minerallerin çökelmesiyle (kaya sileks) meydana gelmiştir. Ne var ki karışık 1 oldukça çok rastlanır.
Fizikokimyasal sınıflandırma. Bu sımfl, silisli ve karbonatlı kayaçları içerir (bunlar klc ta köpürerek tepki verir). Bunlardan başka k: potas tuzları (silvit, karnallit) ayırt edilir. Ki tuzlu kayaçlardan farklıdır. Evaporitler, deni: ması sırasında meydana gelir. Potas tuzları, vinit oluşturur. Fosfatlı, demirli kayaçlar (oo mirli kumtaşları, glaukonitler, bazı boksitler lar da (bataklık kömürü, linyit, kömür ve a mürleri, petrol) bu gruba girer. Bunlar hayvar kuların havasız ortamda mayalanması sonuç
Açıklayıcı ve yorumlayıcı adla
Bu geleneksel sınıflandırmalara, büyük dan, tortul fosfat yataklarından, sedimeı alanında günümüzde yapılan ve eskiden y< malardan elde edilen yeni bilgiler daha de mıştır. Böylece her kimyasal bileşim için minoloji veya adlandırma (söz konusu bi