Kaynak kitaplar ve ansiklopediler

XX. yüzyılda görülen bilgi patlaması sonucu kitaplıklar, uygar yaşamın gerekli bir parçası duru-•muna gelmiştir. Ansiklopedilerin, sözlüklerin ve kaynak kitapların temel görevi, bilgiyi kolayca bulunur ve anlaşılır biçimde özetlemektir. Ansiklopediler gerçekleri anlatır; sözlükler tanımlar yapar. Bazı ansiklopediler (Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi bunlardan biridir) aynı zamanda kullandıkları nispeten karmaşık sözcükleri tanımlayarak, bir tür ansiklopedik sözlük görünümü alırlar.
İlk Ansiklopediler

Tüm insan bilgisini özetleme isteğinin uzun bir tarihi vardır. Ba-tı’daki en eski ansiklopedi. M Ö. I. yüzyılda Roma’da, Varro tarafından derlenmiştir. Ancak Çin’de, bundan bin yıl önceki ansiklopedilere raslanır. Varro’nun yapıtını, yüzyıl sonra çıkarılan Büyük Pli-nius’un Historia Naturalis adlı yapıtı izlemiştir. (M.S. 23-79) Sevil-le’li İsidoro’nun (530-633) daha kapsamlı yapıtı Etymologiae (1) gibi Plinius’un yapıtı da maddelere göre düzenlenmiştir.

Pierre Bayle’nin insan bilgisi-
nin özlü bir özetini vermeye çalışmış olan, Dictionnaire Historique et Critique’i (1695-1697), birçok baskı yapmış ve çeşitli dillere çevrilmiştir. 1704-1710 tarihleri arasında John Harris (1667-1719). Lexicon Technicum’u yazmıştır. Gerçek anlamda ilk İngilizce ansiklopedi sayılan bu yapıt, Sarayın isteği üzerine yazılmıştır ve bilime ağırlık verir. Bunu 1728 yılında Ephraim Chambers’in (ölümü 1740) Cyclopae-dia’sı izlemiştir. Birbirini bütünle-yen bilgilerle dolu bu yapıt, daha sonra gelen tüm alfabetik ansiklopedilerin ve Johann Heinrich Zed-ler’in (1703-1770) Universal Lexicon, adlı yapıtın kaynağı olmuştur. Universal Lexicon, bugüne kadar Avrupa’da basılan ansiklopedilerin en büyüğüdür.

Chambers’in en önemli yabancı izleyicileri Encyclopédie (3) (17151765) adlı yapıtın sahipleri, Denis Diderot (1713-1784) ve Jean le Rond d’Alembert (1717-1783) olmuştur. Bunların yaklaşımları yürekli ve köklüydü. Ateşli hümanist tavırlarının Fransa’daki ancien régime’in çöküşüne katkısı olmuştur. Encyclopaedia Britannica’nın ilk üç özgün cildi 1768-1771 yıllarında Edinburgh’ da basılmış ve Encyclopédie’ye daha nesnel bir karşılık olarak kabul edilmiştir. Her zaman anıtsal bir yapıt
olarak kabul edilen Britannica 15 kez basılmıştır. Yeni baskılar sırasında giderek büyümüş ve 1974 baskısının hazırlanışı sırasında bütünüyle yeniden düzenlenmiştir.

Konuların alfabetik sıralandırılması, Ortaçağın sonlarına kadar standart bir uygulama haline gelemedi. Günümüzde bile, Encyclopédie Française (1937- ) ve Oxford Junior Encyclopaedia gibi değerli ansiklopediler konularını alfabetik olmaktan çok, mantıksal sıraya göre hazırlamaktadırlar.
Sözlüklerin Ortaya Çıkışı

Alfabetik sıraya göre hazırlanmamış olan sözlükleri kullanmak olanaksızdır. Sözlüklerin ortaya çıkışı oldukça yenidir. John Flori-do’nun. World of Words adlı yapıtı (1598) ilk İtalyanca-İngilizce sözlüktü. Robert Cawdrey’in Table Alphabetical’! (1604) ise, Latince’den İngilizce’ye girmiş bazı terimlerin basit anlamlarını veriyordu.

Modern sözlüklerin ortaya çıkışı ilk kez XVIII. yüzyılda gerçekleşti. 1721’de Nathan Bailey (1742’de öldü) Universal Etymological English Dictionary adlı sözlüğü yayınladı. Yalnızca güç sözcüklerin ta-
ıfnf(pttff(ei)«nî»»nfe,

. Durd) mclifélic&clilkiïûnb un&fpö

trfunif n tınft »trct fictt wwwit,
A PARIS,
BRIASSON, nu Silini Jacymt, i U Science.

0^2 J DAVID Tainé , rue Saint Jacyvej, à la Plume <Tor.

ILE BRETON, Imprimeur ordinaire du Roy, ne de /a Harpe. DURAND, rut Suint Jacquet 4 à Saint Landry, & au Grijjon.
M. D C C. L I.

AVEC APPROBATION ET PRIVILEGE’ DU ROT,
1) İsidoro’nun Etymologiae adlı ansiklopedisi VII. yüzyıl bilgilerinin bir özetidir.

Bu «bilgi ağacı» resimli el yazması kopyadan alınmıştır. Kitap temalara göre düzenlenmişti ve sanat, tıp, hukuk, zaman çi-
zelgesi. İncil, kilise, insanlar, dil, oymacılık, bir Latince sözlük, insan, zooloji cennet, hava, denizler, okyanuslar, coğrafya, şehirler, kasabalar, yapılar, yerbilim, ağırlık, ölçüler, tarım, gemiler, evler, giysiler,
yiyecek, içecek, araçlar ve eşya gibi konuları içermekteydi, isidoro 1000 yıl kadar standart bir başvuru kitabı olarak kaldı. Günümüzde bu yapıt, bize Ortaçağ hakkında en iyi bilgiyi verir.
3) Encyclopédie ilk kez

Chamber Cyclopaedia’ nın Fransıca baskısı olarak planlanmıştı. Yayın hakları üzerine anlaşmazlık çıkması nedeniyle yayımcı. Dictionnaire de Medi-cine’yi yeni tamamlamış olan Denis Dide-rot’yu bu işle görevlendirdi. Diderot, 1751 yılında «başlangıç konuşmaları» adlı yapıtını yayımlayan dostu, ünlü matematikçi Jean le Rond d’Alem-bert’in yardımına başvurdu. Ansiklopedinin hazırlanışında o dönemin en ünlü bilim adamları ve filozofları çalıştı. Yayınlanan her cilt Avrupa’da büyük yankılara yolaçtı. Abone sayısı 1000’den 4000’e yükseldi. d’Alem-bert’in çekilmesinden sonra (1759), ansiklopedinin yayını yetkililer tarafından yasaklandı. Ancak, yayımcı Le Breton, gizli olarak yayıma devam etti. Gizli basılmış ciltlerin sayısı çek yüksektir.