KEŞİFLER VE KÂŞİFLER
Dünya haritası. Beato de Liebana’nın «Mahşer Hakkında Açıklama» (Commentaire sur l’Apocalypse) adlı eserinin XV. yy’da yapılmış bir elyazması kopyasından alınmıştır. (Millî Kütüphane, Paris.)
kenli, en fazla 30 m uzunluğunda ve kolay kullanılabilen bu hafifletilmiş yelkenli, çok yüksek kenarlarından dolayı açık okyanusta saatte 10 km’den daha fazla bir süratle ilerleyebiliyordu. Ancak bir dezavantajı vardı. Yelkenleri taşıyan büyük serenleri oynatabilmek için 25 kişi gerekiyor, açık güverteleri ise ne insanları ne de erzakı koruyabiliyordu. Bir yarım yüzyıllık kullanımdan sonra, karevelalar uzun yolculuklara daha uygun daha büyük ve daha geniş gemilerle değiştirildiler.
Avrupa’nın ekonomik uyanışı ve nüfusundaki artış
XV. yy’m başlarında, savaşlar, büyük salgın hastalıklar ve açlık Avrupa’yı mahvetmişti. Özellikle 1348’de en şiddetli noktasına ulaşan veba Akdeniz’den kıtanın en kuzeyine kadar tüm ülkelerde halkı kırıp geçirmekteydi. (Bu dönemde Avrupalılaşın üçte birinin yokolduğu tahmin edilmektedir.) Salgın bütün hayatı durdurmakta ve düzenin bozulmasına yol açmaktaydı. Ancak XV. yy’ın ortalarından itibaren Avrupa nüfusu artmaya başladı.
İlk deniz seferleri, vebadan en az etkilenen ve kısa zamanda dışarıdan beslenmek (özellikle buğdayla) ve genişlemek ihtiyacını hisseden çok nüfuslu küçük Portekiz krallığından başladı. Diğer Avrupa ülkelerindeyse, tahıl tarımı yaygınlaştı, şehirler büyüdü, panayırlar ciddileşti. Canlı ticaret ortamı para değişimini harekete geçiriyor ve değerli metal ihtiyacını acilleştiriyordu. Arap dünyasında kullanılan altın Avrupa’da Romalılar devrinden beri değişim aracı olarak kullanılan paranın yerini alıyordu. Altının en belli başlı üretim merkezleriyse Afrika’da, Sahra’nın güneyinde, o zamanlar Sudan olarak bilinen bugün Gine, Mali, Burkina ve Nijerya’ya tekabül eden bölgelerde bulunuyordu. Ticarî dolaşımı Müslümanlar tarafından kontrol edilen altın, kervanlarla çölü aşıyordu. Portekizliler diğer sebeplerin yanında bu sebeple de; yani Arap tüccarlarını saf dışı bırakarak altının kaynağına doğrudan ulaşmak üzere Gine Afrikası’na doğru seferlere başladılar.
Pirî Reis haritası,
1S13’te Pirî Reis tarafından ceylan derisi üzerine çizilerek, 1517’de Yavuz Sultan Selim’e sunulmuştur. (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul.)
Belirsiz ve çeşitli hedefler
Papaz Jean’ın ünlü krallığının aranması gibi başka sebepler öne sürülmüşse de, büyük keşiflere her şeyden önce ekonomik sebeplerle girişilmiştir. Eskiden beri Avrupa’da nerede olduğu bilinmeyen, geniş topraklar üzerinde hüküm süren esrarengiz bir Hıristiyan hükümdar hikâyesi söz konusuydu. Önce onu Çin veya Hindistan’a yakın bir bölgede, Asya’ya yerleştirmişler, daha sonra ise XIV. yy’da yeni gelen bilgilere dayanarak, gerçekten Hıristiyan bir prensin yaşadığı, o zamanlar «ilk Hindistan» olarak adlandırılan Etyopya’da varsaymışlardı. Portekizliler Afrika’nın etrafındaki ilk yolculuklarında sınırlarının Atlantik kıyılarına kadar uzandığını düşündükleri bu imparatorluğu aradılar.
Altın arama dışında Avrupalılar! bu uzak ve tehlikeli yolculuklara iten başka bir sebep daha vardı: baharat ülkelerine erişebilmek; yani Uzakdoğu’ya, Avrupa’nın Araplar ve Venedikli-
XV. YÜZYILDA HARİTACILIK
XV v, ılfı na’en ge.cr. ov.:: kuts.il ydziard.):-. esinlen . luntau.: arab.r.di en tok juılttrjan. marpae tifnd’.. « P?
KrJıye cdü.lıgi rtujur.iıîei! üs Kıtanın (As>a, Afi ika ve i;nı,ı i-r.-u.ryc» denizler. s-.mçe’eı. Bu uç kıla bırt*ı -kisu ki ti esi tara&nckfiaynlnıı^r. T’nindikey çizgisi ■•ıy çizgin :sr gerişindi” AnVnn uzandığı varsayılan
KIIj yy can beri, grnucün için, pı,rtni-tn< adı verilen yılanla ırcnlcn denizcilik ha&nnn vr demıılemr :ıok li’diğı hantala,’ v.,:Jıt XV yy’ın başUnnda bazı har.uı dili, hantaldidıkı verilerden ynia çakarak yeni harıtaur
Avnı dıuıemlrki tiığeı hanla ı.aiişm.ııan :sc Arnplar :upa\ j vcr.rfen :ar.ı-!an vı- yı-ıvuz-utıur. egımiıyineyim -ı:-ter-.,>;c <nız>m ■jzerme gebren t’toieıruuns’u:-. «Cjjjr adi: kitabından yo la tıkar ;
Kâfirle! dı, Kendilerim- du^eaı. Kt^fetukierı Kıyılara» lı’uyir yapular. Bnyk a XV yy ir. sa’vjr.da, Alnka kıta ı-.ı old„kva kesin gc\stercn bir haritaya sahip olur.du.
ler aracılığıyla ürünlerini çok pahalıya satın aldıklar: ~ Hindistan’a ulaşmak. Gerçekten de baharat Ortaçaî -aristokratların ve zengin burjuvaların en çok rağre: çok miktarda tükettiği bir üründü. Genel olarak «F ‘ ~ adlandırılan karanfil, tarçın, hindistancevizi, karar, rı-fil gibi baharatlar etin kokusunu gidermek için kulır içinde düzenli sağlanamadığı için et, (kışın hayvar_î3 cek ot az olduğundan, hayvanların çoğu sonbahar;; tuzlanarak ve tütsülenerek saklanır ve çabuk boz;:—r ca baharatlar tedavi edici özelliklere sahip olmakla zi Ama anlaşıldığı kadar, bu baharatların Avrupa yüks;* si tarafından böylesi miktarlarda tüketilişi sınıf far.-gulayan bir gösteriş merakına dayanıyordu. Yüz}’_^ bunların sağlanması güçleşti. 1453’te İstanbul Tür.—‘ dan alındı. Doğu’da uzun süre ticarete imkân verir . garantileyen Moğol İmparatorluğu çökerken, Osrr.5_v Müslümanlar, Asya’nın Batı sınırında Hıristiyan.;:! bir devlet kurmaktaydılar. Hayvanların sırtında A* ‘ Karadeniz’e ulaşan mallar için karayolu imkânı b: dan kalktı. Ve yolculuk uzun bir yoldan yapılır hal; j. lezya, baharat ve ipeği Çin yelkenlileriyle Hindistar i İran’a ve daha sonra Akdeniz’in büyük limanlanr.; mek üzere Arabistan’a taşınmaktaydı. Ama her rı;. biraz daha artırdı. Hindistan’da 3 dukadan daha az -biber Kahire’de 68, Venedik’te ise bunun iki misli;. -yat başlangıçtaki fiyatın elli katından fazlaydı. Bir ü:-man Türkleri saf dışı bırakacak diğer taraftan da tî-” lini kıskançlıkla koruyan Venediklilerin tekelini Icrî-‘ü. dan bir yol bulma düşüncesi ortaya çıktı. Bu düşür.:; liler’in büyük yolculuklarına ve bir ölçüde de Kol:~ * culuğuna ilham kaynağı oldu.
216