Key, Ellen (Karolina Sofia)

(d. 11 Aralık 1849, Sundsholm – ö. 25 Nisan 1926, Strand, İsveç), İsveçli feminist ve yazar. Cinsellik, aşk, evlilik ve ahlaki davranış konusundaki ileri görüşleriyle büyük yankı uyandırmış ve “İsveç’in Pallas’ı” olarak adlandırılmıştır.
Toprak sahibi ve siyaset adamı Emil Key’in (1822-92) kızıydı. Ailenin karşılaştığı sorunlar nedeniyle 1870’lerin sonlarında Stockholm’da öğretmenlik yapmak zorunda kaldı. Sonraki 20 yıl boyunca kentteki işçi kuruluşlarında da dersler verdi. Barnets ârhundrade (1900; Çocukların Yüzyılı) adlı yapıtıyla dünya çapında ün kazandı. Evlilik, annelik ve aile yaşamını işleyen çok sayıda kitabı çeşitli dillere çevrildi. 1903’ten sonra dış ülkeleri, özellikle de Almanya’yı kapsayan konferans gezilerine çıktı. Çok geniş bir çevreyle yazışmayı düşüncelerini yaymanın bir yolu olarak kullandı; bu yolla birçok genç yazarı etkiledi. Başta aşk ve evlilik olmak üzere, kültürel yaşamın birçok alanına ilişkin liberal ve radikal görüşleri yoğun tartışmalara yol açtı.
Key, Francis Scott (d. 1 Ağustos 1779, Frederick ili, Maryland – ö. 11 Ocak 1843, Baltimore, Maryland, ABD), ABD’nin ulusal marşı “Star-Spangled Banner”ın yazarı olarak tanınan hukukçu.
1812 Savaşı sırasında Washington kentinin İngilizlerce yakılmasının ardından Eylül
Francis Scott Key, kimliği bilinmeyen bir sanatçının portre çalışması,
Pennsylvania Academy of Fine Arts, Phıiadelphıa
1814’te, İngilizlere tutsak düşen arkadaşı William Beanes’in serbest bırakılmasını sağlanıak için Chesapeake Körfezinde bulunan İngiliz donanmasına gönderildi. Balti-more’u başarıyla savunan McHenry Kalesi’ nin bombardımanı sırasında bir gemide alıkondu. Bombardımanın yapıldığı 13-14 Eylül gecesinin sabahında Amerikan bay-
rağının kalede hâlâ dalgalandığını görünce, “Star-Spangled Banner’” ı yazdı. O gün serbest bırakıldıktan sonra Baltimore’daki bir otelde şiiri yeniden kaleme aldı. Şiir, “Defense of Fort M’Henry” (M’Henry Kalesi Savunması) başlığıyla imzasız olarak basıldı, 20 Eylül’de de Baltimore Patriot’ta yayımlandı. Bir İngiliz meyhane şarkısının ezgisiyle tüm ülkeye yayıldı. Daha sonra kara ve deniz kuvvetlerince, 1931’de de ABD Kongresi’nce resmen ulusal marş kabul edildi.
Key, V(aldimer) O(rlando), Jr. (d. 13
Mart 1908, Austin, Texas – ö. 4 Ekim 1963, Cambridge, Massachusetts, ABD), ABD’li siyaset bilimci. Amerikan siyasal yaşamına ilişkin incelemelerinin yanı sıra, daha deneysel ve davranışsal bir siyaset biliminin gelişmesine katkılarıyla tanınır.
Lisans (1929) ve lisansüstü (1930) çalışmalarını Texas Üniversitesi’nde, doktora çalışmasını da 1934’te Chicago Üniversitesi’nde tamamladı. California Üniversitesi’nin Los Angeles kampusunda ders vermeye başladı. 1936-38 arasında Sosyal Bilimler Araştırma Kurulu ile Ulusal Kaynakları Planlama Kurulu’nda çalıştı. II. Dünya Savaşı sırasında Bütçe Dairesi’nde çalıştığı süreler dışında, 1938-49 arasında Johns Hopkins Üniversitesi’nde ders verdi. 1949-51 arasında Yale’de, 1951’den ölümüne değin de Harvard Üniversitesi’nde görev yaptı.
Siyasal süreçte örgütlü çıkar gruplarının rolünü incelediği Politics, Parties, and Pressure Groups (Siyaset, Partiler ve Baskı Grupları) adlı kitabını 1942’de yayımladı. Southern Politics in State and Nation (1949; Eyalet ve Ülke Düzeyinde Güney Siyaseti) adlı yapıtı, bölgelere ilişkin siyasal araştırmanın klasikleri arasına girdi, nicel analiz yöntemlerinin kullanımına öncülük etti. Key Public Opinion and American Democracy’de (1961; Kamuoyu ve Amerikan Demokrasisi) değişen kamuoyu yapıları ile hükümet sistemi arasındaki ilişkiyi inceledi. Seçmen tercihlerinin toplumsal etmenlerle belirlendiği düşüncesine şiddetle karşı çıktı. Ölümünden sonra yayımlanan The Responsible Electorate: Rationality in Presidential Voting (1936-60) (1966; Sorumlu Seçmen: Başkanlık Seçimlerinde Akılcılık 1936-60) adlı yapıtında seçmen tercihlerinin akılcılığı olarak nitelediği olguyu sergilemek üzere kamuoyu istatistiklerini ve seçim sonuçlarını kullandı. Öteki yapıtları arasında The Techniques of Political Graft in the United States (1936; Amerika Birleşik Devletleri’n-de Siyasal Yolsuzluk Yöntemleri), A Primer of Statistics for Political Scientists (1954; Siyaset Bilimciler İçin İstatistik Elkitabı) ve American State Politics: An Introduction (1956; Amerikan Eyalet Siyasetine Giriş) sayılabilir. Key 1958-59’da Amerikan Siyaset Bilimi Derneği’nin başkanlığını yapmıştır.
Key Marco heykelleri, Kuzey Amerika Yerlilerinin 15. yüzyıl sonuna değin gerçekleştirdikleri ahşap oyma heykellerin günümüze ulaşmış en güzel örnekleri. Florida’ daki Key Marco’da bulunduğu için bu adla anılır. Büyük bir gerçekçilik ve duyarlıkla işlenmiş olan hayvan figürlerinin, günümüzde bütünüyle yok olan Kalusa Yerlilerine ait olduğu sanılmaktadır.
Törenlerde kullanıldıkları varsayılan oyma heykellerin üzerlerindeki izler, ayrıntıları ortaya çıkarmak için boyandıklarını düşündürmektedir. Bazılarındaki hareketli bölümlerde, örneğin bir geyiğin kulaklarında deri kullanıldığı, gözlerin de deniz kabuğundan kakma olarak yapıldığı görülür. Meksika’nın kuzeyinde üretilmiş en gerçekçi heykeller olan bu yapıtlar, belge bulunmamaic-
229 Keyes, Roger John Brownlow
la birlikte, bazı uzmanların bu bölgedeki Yerlilerle Meksika’nın kuzeyindekiler arasında ticaretten söz etmelerine yol açmıştır.
Key West, ABD’de, Florida’nın güneybatısındaki Monroe ilinin (county) merkezi (1824) kent. Ülkenin en güneydeki yerleşmesidir. Anakaranın 160 km açığında, uzun Florida Keylerinin ucunda yer alan bir adanın üzerindedir; kum ve mercandan oluşan adanın uzunluğu 5,6 km, genişliği
1,6 km’dir. İspanya kralı tarafından Juan P. Salas’a bağışlanan adayı daha sonra John Simonton satın aldı. Key West, 1822’de bir donanma deposunun inşa edilmesinden bu yana gümrük limanı olarak hizmet vermektedir. Adada insan kemikleri bulan İspanyol kâşifler, buraya “kemik adası” anlamına gelen Cayo Hueso adını verdiler. Florida Keyleri Denizaşırı Karayolu’yla birbirine bağlanmıştır; karayolunun üzerinde bazılarının uzunluğu 1-2 km’yi aşan 42 köprü yer alır. Kentte Küba, Batı Hint, Bahama ve Amerikan kültürlerinin etkisi sezilir. Turizm ve balıkçılık temel gelir kaynaklarıdır. Başta ekmekağacı ve lime olmak üzere çeşitli tropik meyve ağaçlarının yetiştiği adadan dışarıya her yıl binlerce ton balık, yengeç, ıstakoz, karides ve deniz kaplumbağası satılmaktadır. Kurulduğundan beri bir donanma merkezi olan kentin yakınlarında ABD Deniz Kuvvetleri Hava İstasyonu vardır. Florida Keys Community College (1965) Key West’tedir. Ernest Hemingway ile John Audubon’un evleri koruma altına alınmıştır. Nüfus (1980) 24.292.
Keyes, Roger John Brownlow, 1. Baron Keyes (Zeebrugge ve Dover), i. baronet sir roger keyes (1918-43) olarak da bilinir (d. 4 Ekim 1872, Tundiani Kalesi, Hindistan – ö. 26 Aralık 1945, Buckingham, İngiltere), İngiliz amiral. I. Dünya Savaşı sırasında Zeebrugge’deki (Belçika) Alman üssüne yönelik saldırıyı (22-23 Nisan 1918) yöneterek Dover Boğazının Alman denizaltı-lanna kapatılmasında önemli rol oynamıştır.
1885’te İngiliz Kraliyet Deniz Kuvvetleri’ ne girdi. 1900’de Çin’deki Boxer Ayaklanması sırasında gösterdiği cesaret dolayısıyla yarbaylığa yükseltildi. Denizaltılardan sorumlu tuğamiral olarak (1910-14) Helgoland Koyu Çarpışması’ndaki (28 Ağustos 1914) İngiliz zaferine katkıda bulundu. 1915’teki başarısız Çanakkale Boğazı seferinde kurmay başkanlığı yaptı.
1917’de plan dairesi başkanlığına getirildikten sonra, Zeebrugge ile Ostend’in girişlerini kapatmaya yönelik harekât planları hazırlamaya başladı. İlk girişimde Zeebrugge’deki görev yerine getirildi, ama Ostend’e gönderilen gemiler girişi bulamadı. Keyes’ in iki hafta sonra yola çıkardığı “Vindictive” gemisinin gönüllü mürettebatı, gemiyi batırarak liman girişini kapadı. Böylece Alman denizaltılarının Dover Komutanlığı bölgesindeki harekâtları büyük ölçüde engellenmiş oldu.
Ateşkesten sonra baronet yapılan Keyes, bir dizi komuta görevinde bulunduktan sonra 1930’da filo komutanı rütbesine yükseltildi. 1934’ten baron yapıldığı 1943’e değin parlamentoda görev yaptı. II. Dünya Savaşı’nda izlediği siyasetten dolayı Mayıs 1940’ta Neville Chamberlain’e yönelttiği eleştirilerle kamuoyunun dikkatini çekti.
The Naval Memoirs of Admiral of the Fleet Sir Roger Keyes (1934-35, 2 cilt; Filo Komutanı Sir Roger Keyes’in Deniz Anıları) ve Adventures Ashore & Afloat (1939; Karada ve Denizde Yaşanan Maceralar) adlı iki kitabı yayımlandı.
Keyhusrev I 230
Keyhusrev I, tam adı giyaseddîn keyhusrev (ö. 5 Haziran 1211, Alaşehir), 1192-96 ve 1205-11 arasında Anadolu Selçuklu hükümdarı.
II. Kılıç Arslan’ın Bizanslı karısından olan en küçük oğluydu. Kılıç Arslan, eski bir Türk töresi gereği ülkeyi 11 oğlu arasında bölüştürürken Uluborlu ve yöresinin yönetimini Keyhusrev’e verdi (1185). Ölümünden önce de onu veliaht ilan etti. Bu durum Kılıç Arslan’ın oğullan arasında var olan çatışmalan daha da şiddetlendirdi. Babasının ölümü üzerine 1192’de tahta çıkan I. Keyhusrev, kardeşlerince tanınmadı. Kardeşlerinden her biri bağımsız hükümdar gibi davranıyor, topraklannı genişletmek için birbirleriyle sürekli savaşıyorlardı. Bu arada Keyhusrev, Anadolu Selçuklu uyruğundaki tüccarlann Konya-Konstantinopolis (İstanbul) arasındaki ticaretini engelledikleri için BizanslIlara da savaş açtı ve Menderes Irmağına kadar olan Bizans topraklannı ele geçirdi. 1196’da, Danişmend İli (Tokat) meliki olan kardeşi Rükneddin Süleyman (II. Süleyman Şah; hd 1196-1204) Konya’yı kuşatınca, ailesiyle birlikte serbest bırakılmak koşuluyla kenti ve tahtını ona teslim etti.
Bir süre çeşitli yerlerde kaldıktan sonra Konstantinopolis’e gitti. Orada Mavrozo-mes adlı bir BizanslInın kızıyla evlendi. Kentteki Latin işgali (Nisan 1204)) sırasında, kayınpederinin Konstantinopolis yakm-lanndaki kalesine sığındı. Bu olaydan kısa bir süre sonra, Temmuz 1204’te ölen II. Süleyman Şah’ın yerine çocuk yaştaki oğlu
III. Kılıç Arslan geçince, bazı Anadolu Selçuklu ileri gelenlerince tahta çıkması için Konya’ya çağnldı ve 1205’te ikinci kez hükümdar oldu.
Tahta çıktıktan sonra ülkenin melikler arasında bölüştürülmesi geleneğine son vererek onlan birer vali konumuna indirdi. Oğullanndan Keykâvus’u (sonradan I. Key-kâvus) Malatya meliklisine, Keykubad’ı (sonradan I. Keykubad) Danişmend İli melikliğine atadı. Kendisinden önceki Anadolu Selçuklu hükümdarlannın iki denize (Karadeniz ve Akdeniz) açılma siyasetini yeniden ele alan I. Keyhusrev, Bizans’tan Samsun’u alarak kısa bir süre elinde tuttu. 1207’de önemli bir liman olan Antalya’yı ele geçirdi. Yeniden batıya yöneldi ve Nikaıa (İznik) imparatoru Laskaris’e karşı açtığı savaşta, Alaşehir yakınlannda Bizans ordusunu kesin bir yenilgiye uğrattı; düşman ordusunu kovalarken nasıl olduğu tam olarak bilinmeyen bir biçimde öldürüldü (1211).
Keyhusrev II, tam adı giyaseddîn keyhusrev (ö. 1246, Alaiye [bugün Alanya]), 1237-46 arasında Anadolu Selçuklu hükümdan.
I. Keykubad’ın büyük oğluydu. 1228’de atabeği Mübarizüddin Ertokuş’la birlikte Erzincan’a gönderildi. I. Keykubad’ın veliahtlığa küçük oğlu İzzeddin Kılıç Arslan’ı atamasına karşın, babasının ölümü (1237) üzerine Sadeddin Köpek önderliğindeki bazı emirlerin desteğiyle Anadolu Selçuklu tahtına çıktı. Kardeşinin tarafını tutan Ha-rezm emirlerine karşı mücadeleye girişti. Bu arada rakiplerini etkisiz duruma getirdikten sonra Anadolu Selçuklu tahtı üzerinde hak iddia eden Sadeddin Köpek’i öldürttü (1239). Daha önce yönetimde etkili olan emirlerin yeniden işbaşına geçmesiyle devlet eski düzenine kavuştu, dış ilişkiler düzeldi. Eyyubi melikleri, Nikaia’da (İznik) hüküm süren Bizans imparatorlan ve Kilik-ya ile Mardin Artuklulan II. Keyhusrev’e
bağlılıklannı sürdürdüler. 1240’ta Diyarbakır Anadolu Selçuklulannın eline geçti. Ama bu dönemde İlhanlIların önünden kaçarak Anadolu’ya sığınan göçebe Türk-menler, Anadolu’daki yerleşik devlet düzeni için yeni sorunlar yaratmaya başlamıştı. Türkmenlerin ekonomik durumunun gittikçe bozulması, II. Keyhusrev’in açıkça Türk-menlere karşı tutum alması ve halkın yönetime güveninin iyice sarsılması bir ayaklanmanın bütün koşullarını hazırlamıştı. Bu koşullarda Baba İshak’ın başlattığı Babailer Ayaklanması bastınldı (1240), ama devletin gücünü önemli ölçüde sarstı. Anadolu Sel-çuklulannın zayıflamasından yararlanan İlhanlIlar 1242’de Erzurum’u ele geçirdiler. Kösedağ Savaşı’nda (1243) İlhanlIlara yenilen II. Keyhusrev Menderes yöresine kaçtı. İlhanlIlarla banşm sağlanmasının ardından Konya’ya dönen sultan bundan sonra devlet işlerini bütünüyle veziri Şemseddin Isfaha-ni’ye bıraktı. Kilikya’ya karşı savaş açıldığı sırada öldü.