KİMYA SANAYİİ
Kimya sanayii, ardı arkası kesilmeyen yenilikleriyle, sentezleriyle, ikame ürünleriyle (başka hiçbir sanayide bu kadar farklı ürün piyasaya sürülmemektedir), bir bilimsel araştırma laboratuvan ve gelişmiş ülkelerin ekonomisinde, temel bir sektör oluşturur.
Sınaî kimya tesisleri, Hollanda’daki bir petrol rafinerisinin bu gece görünümünde olduğu gibi, her zaman estetik bir heyecan uyandırmaz: bunlar, kaygılara yol açmakta ve Avrupa’daki çevreci kuruluşlann gözetimine konu olmaktadır.
İÇİNDEKİLER
TARİHÇE XX. YY’IN SONUNDA KİMYA SANAYİİ TEKNİK GELİŞMELER
güvenlik ve koruma
TARİHÇE
Üç inorganik asit (sülfürik, nitrit ve hidroklorik), daha XIII. yy’da üretilmişti, ama sülfürik asidin, sülfatların ısı etkisiyle ayrıştırılması yoluyla sanayi çapında üretilmesi, XIV. yy’da başladı. Kumaşların ağartılmasında kullanılan ve tekstil sanayiinin ilerlemesiyle birlikte talebi giderek artan bu asit, XVIII. yy’da kurulan ilk kimya fabrikalarında kullanıldı. Daha sonraları, bu alandaki yerini çamaşır suyuna bıraktı.
Kimya sanayii, yenilikleriyle sanayi devrimini kolaylaştırarak, gerçek atılımmı ancak XIX. yy’da yaptı. Bu gelişme üç etki altında gerçekleşti: hammadde olarak kimyasal ürünler kullanan sanayilerin artan talebi, kimyasal araştırmaların sonuçlarından yararlanılması ve üretim tekniklerinin ve donanımın iyileştirilmesiyle elde edilen yeni imkânlar. XVIII. yy’m sonundan itibaren Fransız Leblanc’ın yöntemiyle yapay sodyum hidroksit üretimi, bu yöntemden büyük ölçüde yararlanan İngiliz kimya sanayiinin üstünlüğüne katkıda bulundu. Öte yandan 1856’da İngiliz Perkin’in ilk sentetik boyarmadde olan anilin morunu bulması, ardından bunun sanayi çapında üretmeye başlaması, İngiltere ve özellikle Almanya’da boyarmaddeler üzerinde yürütülen araştırmalara hız kazandırdı: üniversiteler ile BASF veya Bayer gibi firmalar arasında sıkı bağlar kuruldu; XIX. yy’ın sonundan itibaren
Alman kimya sanayii, adalı rakibinin yerin: s.a sal sentezle üretilen ürünler doğal ürünlerle ladı. Aynı dönemde organik kimyadaki ilerler bileşimini daha iyi anlamaya imkân verdi; fcrr. lı eczacılık, mesela sınaî kinin üretimiyle orta-;
XX. yy’ın başında, hidrolik enerjiye eğeme” fiyatla elektrik üretimine imkân verdi ve bu ct ilerlemesini ve elektrokimya tesislerinin çağ.; kurulmasını sağladı (kalsiyum karbür, kalsa-• klorat ve özellikle de alüminyum ve klor üre…
1920’de petrol rafinerilerinden sağlanan iz: rarlanılarak izopropil alkolün üretilmeye ba;. kimya doğdu. Bu kimya dalı, birkaç yıl içir.:; taşkömürü ve odun ürünlerinin çeşidi türe,.; köklü bir dönüşüme yol açtı. Kuşkusuz, sır.;. mesinde iki büyük dünya savaşının da öne—. Savaşın doğurduğu ihtiyaçları karşılamak iç;r. . düşmanın benzer çabalarına karşı koymak malarına hız verildi.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında dünya kırr.ya görünüm kazandı: galip taraflar arasında, ABIT . da, üretim kapasiteleri büyük, modem ve ye^-hipti; birçok alanda yeni ürünler ortaya çıktı ? tik maddeler, kauçuk, ilaçlar ve bitkilerin konırr* maddeler). İsviçre, araştırma çabalarını ve yu.-, ürünlerin üretimini sürdürdü. Mağlup ülkeler ya’nın sanayi tesisleri büyük ölçüde tahrip car. itibaren Almanya bu güçlükleri aşmayı başarc. niden önemli bir düzeye ulaştı. Fransa, tahrir : güçlükle çalışır durumda tutabiliyordu. Savaşsr. da, dünya savaşı sırasında ortaya çıkan ürürlar. uygulamaya konmasına ve geliştirilmesine tara-
XX. YY’IN SONUNDA KİMYA SANAYİİ
Günümüzde kimya sanayinin en önemi: : Abstmct listelerinde tanıtılan ve sıralanan ır.Eaa ancak yaklaşık yüzde l’i piyasaya sürülüya: çok sayıda ve son derece çeşitli ürünün varlıî. re Bakanlığı, piyasaya sürülen (pazarlanan maddenin bir envanterini çıkarmış ve 19Sâ : Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) 15; çalışmasında, Avrupa’da 1981’den önce pazar. çok kimyasal maddenin dökümü yapılmıştır
Sayıları 1 000 ile 1 200 arasında değişen tczz z cimleri 1 000 t/yıl’ı aşar; diğer 4 000 ila 8 000 s*.a: 1 000 t/yıl arasında değişir. Üretim mıktan li’ -için, üretilen ve pazarlanan miktarlar bazen s:’ yılda birkaç kilogram düzeyindedir. Öte yancar. da çok farklıdır ve ürününe göre, kilogramı 3-4 a: lar arasında değişebilir.
Büyük ürünler
Her ne kadar uzun süre sülfürik asit üretir-., gelişmişlik düzeyinin bir göstergesi olarak ;’a günümüzde bu düzey inorganik kimya ile c: sında dağılmış belli sayıda büyük ürünün tzvz çülmektedir.
İnorganik kimya. Stratejik ürünler, «buy-.-hidroklorik, fosforik, nitrik), bazları (amonyak r potas) ve bunların tuzlarını, sınaî gazlan (oks. i karbon dioksit vb), halojenleri (flüor, klor, brcrr.
Organik kimya. Az sayıda molekül (olef.r. tik moleküller vb.), daha karmaşık çok sayıca mi için temel oluşturur. Üretim hattının ar.: yanı sıra makromoleküller (plastik maddeler
Kimya sanayii kuruluşları
Kimya sanayii, toplam cironun yüzde 75 – : ren çokuluslu birkaç büyük şirketin egemer_-i yanın ilk on iki kimya şirketinden sekizi Avaa
Sentez ürünlerinin tonajına göre, ağır der.r” (yüz milyonlarca ton/yıl), ince denen kimya : lerce ton/yıl) ayırt etmek mümkündür. Ürerar ileri kimyanın (parakimya), yani birçok ürünlerin veya preparatların üretiminin a: önemli ölçüde değişikliğe uğramıştır.
274
sanayii. Bu sektör temel maddeleri üretir: halo-leri, gübreler, katranlar ve türevleri, sabunlar ve stik maddeler, çamaşır suyu vb.
:ika başına binlerce tonla ifade edildiğinden, bi-yüksek donanımlar gerektirir. Yatırımın büyüklü-atının düşüklüğü ve düşük katma değer, bu sek-üyük kimya grupları tarafından yönetilebileceği
sanayii kuruluşları, özellikle ekonomik büyüme yüksek kapasitelere yönelik donanımlarla kurul-nik gerileme eğilimlerinden fazlasıyla etkilenir, nda nafta, Avrupa kimya sanayiinin tek ana mad-nek üzereydi, ama izleyen on yıl içinde petrol fi-tışlar amonyak ve asetik asit üretiminde, yerini kmasına yol açtı; aynı şekilde etilen üreticileri, ddeyi (etan, propan, bütan, nafta, ağır damıtma :bilecek hale gelebilmek için, buharla kraking te-irmek zorunda kaldılar.
nyak üretimi gibi klasik sektörlerde, üretim yön-:ştirilmesinin enerji tüketiminde, bir ton klor için
00 – 2 300 kWsa’te ve bir ton amonyak için, 8,5 5 milyon kilokaloriliğe gerilemenin sağlanacağı dir.
: kataliz yöntemleri, amonyak üretiminde kulla-ı 100 bara düşürmeye imkân vermiştir. Bu yet-ılda yaklaşık 150 000 ton üretebilen birimlerin ıkân verir; büyük birimlerden (600 000 t/yıl) da-letimi daha kolay olan bu küçük birimler, gelişseler için uygun hale gelmiştir ve bu tür ülkeler aî altyapılarına kavuşabilecektir, ı. Yeni moleküllerin kullanımı, özellikle sağlık, ■in korunması, insanların ve hayvanların beslen-k ve moda alanlarında, ince sanayilerle ilgili üre-nlarını genişletmiştir. Organik kimyanın, ince klı bir yeri vardır: aromatik ürünler, patlayıcılar,
: ürünleri, biyokimyasal ürünler, pigmentler, bo-netal tuzları ve oksitleri, reçineli ürünler, sıvı ve-ıalde, sıkıştırılmış gazlar.
m, inorganik ince kimya da büyük bir gelişme :ronik sanayiilerinin, silisyum, galyum arsenür gi-idelere ihtiyacı vardır. Nadir toprak elementleri, on ekranlarının, X ışınlı lambaların ve ekranların, şiarın, yüksek performanslı seramiklerin üreti-n alanı bulmaktadır.
r, uzun işlem süreçleri ve çoğu zaman büyük ti-Mrçok sentez evresi gerektirebilir: ilaç sanayiine :kin ana maddelerin üretimi, onlarca ara tepkime ıtiyaçlara bağlı olarak, özütleme ve arıtma işlem-
:arları kuşkusuz ağır kimyaya oranla daha düşük-ar daha yüksektir ve cironun yüzde 50’sine erişe-ir katma değer düzeyi elde etmeye imkân verir. Lin gelişmesi, ağır kimyanmkine göre daha çok te-r, çünkü yeni ürünler yapma ve üretme imkânı ı sınırsız olsa da, bu ürünlerin son derece yeni ygun kullanım alanı bulmaları veya üstünlükleri cut ürünlerin yerini almaları gerekir. Şirketler, pa-li evrimini göz önüne almak ve tüketicilerin yeni ini saptayarak eski ürünleri yenileriyle değiştirir.
. Tüketicinin doğrudan kullanılabileceği bir ürü-runda olan bu sektörde, araştırma çok önemli bir ırıcılar, yüzey etkiyicileri, metalürji için topaklaş-malzeme ve bitkiler için kimyasal koruma madır ve yapıştırıcılar, patlayıcılar, seramik, cam ve ır ve boyalar, temizlik malzemeleri ve dezenfek-Eçılık için duyarlı yüzeyler, su ıslah ve temizleme /alar ve vernikler, matbaa mürekkepleri, parfüm-k ürünleri.
a ve geliştirme
oğu yatırımlarını, uygulamalı araştırma ve geliş-îmıştır. Bunların amacı, üretimlerini talebe uyar-kalitesini iyileştirmek ve giderek artan rekabet ıcadele edebilmek için maliyet fiyatlarını azaltma ve geliştirmeyle yükümlü ekiplerde kimyacı-fizikçiler, elektronikçiler, biyologlar ve kozmo-iır.
Araştırmalar, üniversiteler ve bu konuya önemli bir bütçe ayırmayı tercih etmiş bazı büyük şirketlerce finanse edilir. Üniversite araştırmaları ile şirkeder arasındaki ilişkiler, yöntemlerin uygulanmasına yönelik antlaşmaların imzalanması ve üst düzey uzmanların eğitimi temelinde gelişmekte ve somutlaşmaktadır. Bir yöntemin patentinin satın alınması veya başka şirketlerle teknik antlaşmaların imzalanması, zaman ve para tasarrufuna imkân vermektedir.
insanın ve çevresinin korunması, kimya sanayiinin en büyük uğraşı haline gelmiştir. Bu nedenle, yeni ürünler sıkı bir biçimde denetlenmektedir, ilgili yasaların yürürlüğe girmesinden bu yana, piyasaya sürülen yeni maddelerin sayısı önemli ölçüde azalmıştır. Yeni bir maddenin piyasaya sürülmesine yönelik izin talep dosyasının hazırlanma maliyeti maddenin kullanım alanları tam olarak belirlenmemişse, göze alınamayacak bir düzeydedir.
Kimya sanayii, insanlığın ihtiyaç duyduğu kaynakları iyileştirmeye katkıda bulunmak ve hastalıklara ve doğal kaynakların bozulmasına karşı mücadeleye katkıda bulunabilecek bütün araçlara sahiptir. Ancak bu sanayi aynı zamanda son derece tahrip edici bir potansiyel taşır; dolayısıyla bu sektörün faaliyetlerinin bilinçli bir şekilde yönlendirilmesi aynı şekilde zarurîdir.
Bir kimya fabrikasının elektroliz bölümü (Saint-Auban, Fransa). Perspektif olarak görülen, robotlarla donatılmış bu birim, tek bir sorumlu tarafından kontrol edilmektedir.
DÜNYA ÇAPINDA ÖNDE GELEN ON İKİ KİMYA SANAYİİ KURULUŞU (1988)
Firmalar Ciro*
Bayer (Almanya) 22 694
Hoechst (Almanya) 21 948
BASF (Almanya) 21 543
ICÎ (Ingiltere) 21 125
Du Pont de
Nemours (ABD) 19 608
Dow Chemical (ABD) 16 659
Unilever
(İngiltere ve Hollanda) 12 338
Royal Dutch-Shell
(Ingiltere ve Hollanda) 11 848
Ciba-Geigy (İsviçre) 11 018
Procter and Gamble
(ABD) 11 000
Rhone-Poulenc (Fransa) 10 802
Exxon (ABD) 9 892
*Milyon dolar oİarak.
275
Nitrik asit üretimi.
Nitrik asit, amonyağın azot dioksite yükseltgenmesi ve bunun da hidrat/anmasıyla elde edilir. Sıvı amonyak (1) ısıtılarak gaz hale getirilir (2), sonra süzülür (3). Hava, bir buhar eşanjörü içinde ısıtılır (A). Bir dönüştürücü (5) içinde, sıcak hava ve amonyak, kanştmldıktan sonra, platin-rodyum katalizöründen (6) oluşan binzgaradan geçirilerek azot dioksit elde edilir. Dönüştürücü içinde açığa çıkan ısı, kompresörü (8) çalıştırmaya yönelik buharı üretmek için kullanılır. Bu durumda azot dioksit, su çisentin bir soğutucudan (7) geçirilir. Bir bölümü, yüzde 1’Hk nitrik asit çözeltisine dönüştürülür, hâlâ azot dioksit biçiminde olan geri kalan bölüm, kompresörün dibinde (9) suyla kanştınlır, sonra 150 °C’de ısıtılır; sıcak gaz, yoğunlaştınldıktan sonra, sıkıştınlarak yüzde 20 derişimindeki nitrik aside dönüştürülür. Bu yoğuşku, birinci soğutma sırasında elde edilen, düşük oranda seyreltilmiş asitle birlikte, bir soğurma kulesine (10) gönderilir. Kanşım bu halde bir dizi levhadan akıntıyla geçirilerek nitrik asidin son derişimi yüzde 60’a çıkanlır.
TÜRKİYE KİMYA
SANAYİİ ÜRETİMİ
(1996)
Ürünler (ton)
amonyak 677 527
etilen 392 269
plastik emülsiyon
boyalar 112 093
polietilen 299 457
polivinil klorür 202 562
propilen 172 730
selülozik boyalar 19 311
sentetik kauçuk 51 583
sudkostik 97 482
sülfürik asit 623 124
yağlı ve sentetik
boyalar 60 088
TEKNİK GELİŞMELER
Kimya sanayiinde üretim süreci, belirli hammaddelerin, kimya mühendislerinin saptadığı teknik yöntemlerle ara veya bitmiş ürünlere dönüştürülmesinden oluşur.
Yöntemler
Üretim yöntemleri iki ana grupta toplanır; bunlar, rekabet ortamında, piyasanın talebine olabildiğince hızlı bir şekilde cevap vermek zorundadır.
Kesintisiz yöntem. Hammaddeler tepkime kabma, tepkimenin denklemine bağlı miktarlarda gönderilir; bu arada, eşdeğer miktarda bir tepkime kütlesi ortamdan alınır ve bir veya birçok tepkime bitirme katma veya işleme tesisine gönderilir.
Kesintili yöntem. Bu yöntemde hammaddeler tepkime kabına yüklenir ve daha sonra tepkime başlatılır. Yarı kesintili denen bir başka yöntem de, tepkenlerden en az biri, önceden diğerlerini içeren ortama yavaş yavaş katılır ve katılma hızı, tepkimenin ilerlemesine hakim olmaya imkân verir. Benimsenen sistem, üretim ölçeği ve aygıtların boyutu ne olursa olsun, çözülecek problemler hep aynıdır: tepkimenin denetlenmesi, düzeneğin bütününün etkisi altında olduğu zorlamalara (sıcaklık, basınç, ürünlerin zararlı etkisi) dayanım.
Fizikokimyasal işlem evreleri. Gerçek anlamda tepkime evreleri (yani, molekülün yapısında dönüşüme yol açan evreler), kullanılan yöntem bütününün yalnız bir bölümünü oluşturur. Bunların öncesinde, sonrasında ve/veya tamamlanma aşamasında, tepkenlerin katılmasını kolaylaştırmaya, işlemlerin gereği gibi yürütülmesine, tepkimelerden kaynaklanan ürünlerin özütlenmesine imkân veren fizikokimyasal işlem evreleri yer alır. Bu çeşitli evreler, düzeneğin belirli bir bölgesinde ve işlemlerin iyi yürümesi için en elverişli olduğu belirlenen anda, ayrı ayrı veya aynı anda işe karışabilir.
Kimya sanayii tarafından kullanılan fizikokimyasal işlemler çok sayıda ve çeşitlidir: binlerce metre küplük durultma havuzları, onlarca metre yüksekliğinde damıtma kolonları, mikropi-petler, kritik evrede veya tersine, çok ileri vakum altında özüt-leme kapları.
Kimya sanayimin tüm donanımları, tek bir ürünün üretilmesine ayrılmamıştır: birçoğu, talebe uyum sağlayabilmek amacıyla çok işlevlidir. Bu durumda bunlar, farklı yöntemleri uygulama imkânını sunar. Bazı istisnaî durumlarda bu çok işlevlilik mükemmel bir düzeyde olabilir (pilot donanımlar), ama aygıtları ve bunların çalışmasını karmaşıklaştırdığından ve üretim maliyetlerini etkilediğinden çok pahalı bir yöntemdir.
Kimya mühendisliği
Kimyasal bir maddeyi üretmeye yönelik yöntemin geliştirilmesi, laboratuvarda hammaddelerin incelenmesiyle başlar ve en elverişli işlem şemasının araştırılmasıyla sürer.
Kimyacılar, düşünülen bileşimleri gerçekleştirmeye imkân veren aygıtları ve aletleri tasarlar ve bir araya getirirler. Tepkimelerin kinetiği incelenir, işlem koşulları (sıcaklık, basınç, çözücülerin, yardımcı maddelerin, katalizörlerin vb kullanımı) belirlenir, ikincil tepkimeler, arzu edilmeyen ürünlerin elenmesi, şartnamenin zorunlu kıldığı ölçütler uyulması da ekibin uğraşları arasındadır. Sınaî ölçeğe geçişten önce, bir pilot donanımın kullanımına başvurulur. Bu evre, sistemin güvenilirliğini doğrulamaya ve en iyi verimi elde etmeye imkân verir. Ayrıca, pilot donanımda elde edilen maddeler, sınaî üretimi önceden sezmeye ve kullanım denemeleri gerçekleştirmeye ve fizikokimyasal ve toksikolojik özelliklerin belirlenmesine olanak sağlar. Asıl donanımın tasarımında bu hazırlık incelemeleri göz önüne alınır; donanım, birtakım anormalliklere çare bulmak veya daha yetkin hale getirilmek üzere değişikliğe uğratılabilir.
Bir ürünün üretim yönteminin tasarımı ve üretime hazır hale getirilmesi, şirketler için potansiyel bir sermaye oluşturur: bu şirketler tesisler kurabilirler, projelerini satabilirler, hatta kurdukları tesisleri satabilirler veya «anahtar teslimi» tesisler ger-çekleştirebilirler.
Tepkimenin veya tepkimelerin gerçekleştiği kap, tesisin kalbidir. Kesintisiz üretimde tepkime genellikle konumu yatay ile düşey arasında değişen bir silindirdir; diğer durumlarda kazanlar kullanılır. Silindir veya tepkime kazanı, aşağıdaki işlevleri yerine getirmek için, uygun düzeneklerle donatılmıştır:
– belirli çevrimlere göre, ısıtmak veya soğutmak;
– çalkalamak (karıştırmak);
– basıncı (veya vakumu) sürdürmek;
%60 hk:
– tepkenleri veya yardımcı etkenleri (çözücj-î: lar…) yüklemek;
– bitmiş ürünleri veya yan ürünleri boşaltmak.
– işlemlerin seyrini yönetmek için bilinmesi g£ -basınç, akışmazlık gibi parametrelerin veya d:Ji: ‘ ğin denedenmesi.
Donanım, birtakım güvenlik düzenekleri es : havalandırma boruları, hızlı boşaltımlar ve c.3; rı denetlemek veya arzu edilmeyen ürünler; qs-önlemeye imkân veren diğer tüm aygıtlar.
Aygıdarm ve bunlara bağlı düzeneklerin ye”,-, lan malzemeler, ürünlerin, işlem evresi sıras:” :. sahip oldukları fiziksel hal (katı, sıvı, gaz) ve i -etkisinde bulunduğu zorlamalar (basınç, sıcak…’ kisi) göz önünde bulundurularak seçilir.
Kullanılan malzemelerin özelliklerinin iy^e;: •
ETİLENİN BAŞLICA TÜREVLER
Ara ürünler Son ürünler
‘etilen —,—^ glikol polyester teksti. îr.ur
oksit (etan-l,2-diol) patlayıcılar;
– etanolaminler
– polieterler
etanol
etanol
klorlu türevler vinil klorür
vinil asetat
(polimerleştirme)
etilbenzen-^-:
kloral asetik asit aldol, bütadien
çözücüler, boyalsr hidrolik sıvılar; gerilimetkin maczı :’ kozmetikler; eczalar, kozmet-K-r: :
çözücüler;
boyarmaddeler. er- -reyon, ensektisitls: *: elastomerler; çözücüler, yağ g:z±r. -polivinil klorür, ka_~-tabaka nesneler; polivinil asetat, r: -• yapıştırıcılar; polietilenler, kalır yaprak nesneler polistirenler, kalr-; ‘-yalıtım malzeme?. ^ malzemesi.
276
KİMYA SANAYİİ
. _nkli böylece bazı çok aşındırıcı ürünlerin daha . -aha düşük) sıcaklık ve basınç (veya daha ileri . .znnda işlenmesi olanaklı hale gelir. Bu alanda,
__ardan giderek daha az etkilenen metaller ve
^ zıekanik ve kimyasal dayanımı yüksek plastik . :£anmış, fluorlanmış polimerler, silikonlar vb) : -sşlamıştır. Ayrıca her aşamada bilişimden yarar– ; =yon ve işlemlerin kontrolü, anormallik duru-
İNLİK VE KORUMA
–emlerinde, bazen yüksek basınçlar ve sıcaklıklar : razı tepkimelerin denetlenmesi zordur. Kimya ritün parametreleri göz önüne almalıdır, çünkü •tzt Flixborough’ta (1974), Hindistan Bhopal’de ■ Seveso’da (1976) olduğu gibi, etkileri bazen fela-
– s olabilen kazaları önlemek için, önceden sezilme-:.unması gereken tehlikeli durumlara (tutuşkanlık,
– ^nırlilik, aşmdırıcılık) yol açabilir.
Yasalar, yeni bir maddenin piyasaya sürülmesin-: ; .s:koloji denemelerinin yapılmasını zorunlu kılar; -ielerin bir sınıflandırması yapılmıştır; bu sımflan–_erin alınma biçimleri (yutma, deriyle temas, solu-; olsun, yalnız akut etkiler değil, aynı zamanda kü-jzun vadeli yarı akut etkiler de göz önüne alınmış-ıdeler derhal etkide bulunmaz, ama çok uzun bir rca) sonunda geri dönüşsüz tahribatlara yol açabı-=r, maddeler (benzidin, vinil monomer klorürü vb) stemi (heksan), kalp-damar sistemi (nitrogliserin) :cı veya mütajen veya teratojen etkileri olan mad-durum söz konusudur.
n enerjik potansiyelinin ve zehirliliğinin incelenil çevreye yapacağı etkilerin tahmin edilmesiyle tadır (havanın ve suyun kirlenme riskleri, atıkların gitarcılarda düzenlenen kaza simülasyonlan, olayla-ımanda gözlemlenmesine ve göz önüne alınacak ;n ölçülmesine imkân verir. Zaman zaman, bazı ıslar da (yer sarsıntısı, patlama, uçak düşmesi, terö-b) düşünülmüş ve bunların etkilerinin sımrlanma-eren önlemler hazırlanmıştır, nn korunması. Sürekli veya rastlantısal olarak, :ahriş edici maddelere maruz kalan kimya sanayii çalışma ortamlarında korunması gerekir: sızdır-n kullanımı, buharların bacalara sevkı, bireysel ko–inin (maskeler, gözlükler, eldivenler vb) sağlanma-öigelerinin tanımlanması, çalışma bölgeleri havalı ürünlerin derişiminin ölçülmesi, tıbbî gözetim, gilendirilmesi ve eğitilmesi, ı sağlığına zarar verebilen bazı maddeler için sınır :anmıştır; en tehlikelileri (amyant, benzen, vinil rürü vb) için bu değerlerin ölçülmesi ve buna uyul-iur.
ti korunması
n kökenine ve ekolojik dengesi bozulmuş bir çev-ı göre özel önlemlerin uygulanması gerekir. :nmesi. Kimya tesislerinin atmosfere saldığı kü-oksitler, atmosfer kirlenmesinde oldukça düşük iptir (sanayileşmiş ülkelerde, atmosfere salınan ksidin yüzde 80’i, azot oksitlerin yüzde 70’i ve irin yüzde 60’ı, karayolu trafiğinden kaynaklan-mya sanayiilerinin neden olduğu kirlenmeyle mücadele edilmektedir, çünkü genellikle yoğun ıdan, yakın çevre tarafından kolayca fark edilir, sçici çare olarak, özellikle kirletici fabrikaların şefe bölgelerde kurulması (mesela, Avrupa’da Alp iksek vadilerinde alüminyum üretimi) düşünül-^ünümüzde bu yaklaşım, sanayileşmiş ülkelerde inkü çevre koruma yönetmelikleri hazırlanarak, arlı atıkları (tozlar, hidrokarbonlar, hidroklorik deyen arıtma düzenekleriyle donatılması koşulu )nce kimya sanayiinde kullanılan bu düzenekler, stkin hale gelmiştir ve günümüzde diğer sektör-ikle konut atıklarının yakılarak yok edilmesinde lir.
esi. Kimya sanayii, büyük bir su tüketicisidir; bu
sektörde su, temel olarak soğutma kaynağı olarak kullanılır. Alınan ve sonra doğal ortama gönderilen su, su fauna ve florasına zararlı maddelerle kirlenmiş olur. Bu riski önlemek için, bazı büyük tesislerde havayla soğutma sistemleri, klasik soğutma devrelerinin yerini almıştır. Ama sular, sızıntılar veya atık boşaltmaları yoluyla da kirlenir. Bu atıklar zaman zaman felaket düzeyinde kirlenmelere (Japonya, Minamata’da, cıvanın organik türevleri) veya doğal ortamda, eski durumuna getirilmesi zor bozulmalara (Ren Nehri’nin kirlenmesi) neden olmuştur. Bu alanda yeni çalışmalar yapılmaktadır; suların ıslahına ve temizlenmesine yönelik bu çalışmalar, sanayi ve konut ölçeğinde sürdürülmektedir.
Atıklar. Atıkların rasyonel bir şekilde zararsız hale getirilmesi, kuşkusuz modern dünyanın en önemli sorunlarından biridir. Bu sorun kimya sanayiini özellikle ilgilendirir, çünkü atıklar, ancak yapıları ve bileşimleri tam olarak biliniyorsa imha edilebilir veya zararsız hale getirilebilir. Dolayısıyla atıkların giderilmesi, asıl ürünlerin üretimi kadar itinalı bir şekilde düzenlenmelidir. Atıkların birbirleriyle karıştırılması önlenmek zorundadır, zira bu her tür yeniden değerlendirme girişimini imkânsız kılar ve giderme süreçlerini karmaşık bir hale getirir. Atık temizlemede fizikokimyasal işlemler (yansızlaştırma), örtme ve kontrollü yakma, biriktirmeden daha etkilidir. Nitekim kimya sanayiinde günümüzde, halojenli ürünleri, zehirli veya zararlı ürünler (hidroklorik asit ve dioksinler) açığa çıkarmadan yakmak üzere hazırlanmış tesislerden yararlanılır.
Ama, arsenik tuzları gibi bazı atık tipleri giderilemez: bunlar, gelişimlerini izlemek ve gerektiğinde yeniden kullanılmalarını mümkün kılmak için özenle yönetilen bazı alanlara (mesela, kullanılmayan tuz madenleri) gömülür. Son olarak, birçok girişim, «temiz teknolojiler», yani hemen hemen hiç atık oluşturmayan üretim biçimleri gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. □
AYRICA BAKINIZ
– IB.MSU biyoteknoiojiler
– [HSD boyarmaddeler
– DHHffl çevre kirliliği
– usa eczacılık
– H3ED gübre
– İanD hava
– HSH kimya
Karama ve önleyici tedbirler.
Avrupa’da tehlikeli ürünlerin ambalajlan, risklere ilişkin bilgileri ve aynca Avrupa düzeyinde benimsenmiş risk simgelerini ve sakınım öğütlerini içeren bir etiket taşır.
TEHLİKE
IŞARETİ
TEHLİKE GÖSTERGESİ
TEHLİKE YAZILARI
ÜRETİCİNİN VEYA DAĞITICININ VEYA İTHALATÇININ ADI VE ADRESİ
MADDENİN ADI
Zehirli
.içerir
ÇOK YANICI
SOLUMAK VE YUTMAK ZARARLI
Her türlü ateşten uzak tutunuz. Sigara içmeyiniz. Deriye temas etmesinden sakınınız.
TEHLİKE
İŞARETİ
TEHLİKE
GÖSTERGESİ
TAVSİYELER
Xz – ZARALI
Z-ZEHİRLİ
Z+-Ç0K ZEHİRLİ
Burun, ağız veya deri yoluyla organizmaya girmesi — durumunda tehlike yaratan ürünler. —
A-AŞINDIRICI
Canlı dokularda (deri, mukozalar) yıkıcı bir etki yapabilen ürünler.
P – PATLAYICI
Isı veya bir darbe veya bir sürtünme ile tutuşabilen ürünler.
Xt-TAHRİŞ EDİCİ
Deriye temas ettiğinde bir iltihaba neden olabilen ürünler.
K – KOLAY ALEV ALIR
Birisi kaynağının etkisiyle tutuşabilen ürünler.
K+ – ÇOK ÇABUK ALEV ALIR
Alelade sıcaklıkta bile çok kolayca tutuşabilen ürünler.
277