KORKUNÇ İVAN

KORKUNÇ İVAN

KORKUNÇ İVAN

«Korkunç Çar» imgesi, çağdaşlarının bilincine köklü bir biçimde damgasını vurmuştur. Kimileri için kanlı bir tiran olan Korkunç İvan, kimilerince de Rusya’nın büyümesine en çok katkıda bulunan kişidir. Şarkılar, folklorlar, söylenceler, yolculuk hikâyeleri gibi her türden metin, buna tanıklık eder.

Rusya, Korkunç îvan’ın saltanatı sırasında (1547-1584), merkezîleşme ve birliğe kavuşma sürecinin pekişmesiyle birlikte, halkın taparcasına bağlılık gösterdiği sımrsız iktidar sahibi bir hükümdarın yönetiminde mudakiyetçi bir döneme girer.

İKTİDARIN ELE GEÇİRİLİŞİ

Babası Rusya Büyük Prensi (Veliki Knyaz) III. Vasiliy, Mos-l kova’da, 1533’te öldüğünde, IV. ivan üç yaşındadır. Annesi He-

lena Glinskaya naiplik görevini üstlenir ama boyarların, bir başka deyişle yüksek soyluların dumasıyla (hükümdar, Moskova’da olmadığı zaman hükümdarın otoritesini sağlayan danışma kurulu) anlaşmazlığa düşer. H. Glinskaya 1538’de öldüğünde, ivan birbirleriyle çekişen çeşitli soylu sınıflarla, özellikle, Şuyskiler ve Belskiylerle çevrili olarak Kremlin’de tek başına kalmıştır. Çok şiddetli çatışmalar sonucunda, ülkenin başsız kaldığı bu dönemde, otoriteyi Şuyskiyler ele geçirirler. Tüm bu acımasızlıklara tanık olan genç prens, aym zamanda saray entrikalarının ilk kurbanıdır. Toplum önünde kendisine her türlü saygı gösterisi sunulurken, kişisel ilişkilerde aşağılanmakta ve hiçe sayılmaktadır.

îvan’ın saltanatı boyunca boyarlara duyduğu kin, bu hırpalanmış çocukluktan kaynaklanır, ivan, özenli bir eğitim görmemekle birlikte sürekli okumaktadır; Bizans tarih kitaplarından tarihini öğrenir, azizlerin ve Rus kilisesinin tarihini ezberler. İvan, gençliğinde herkese karşı hastalıklı bir güvensizlik gösterir ve daha bu dönemde ahlak dengesini yitirmiş izlenimi verir. Ama kendisinden önceki hükümdarlardan farklı olarak, dönemin en bilgili ve kültürlü kişilerinden biri olur.

ivan 1547’de kendisini çar ve tüm Rusya’nın büyük prensi ilan ederek taç giyme kararı verir. Bizans imparatorunun (basileus) görev ve unvanlarını alarak böylece 1453’te Türklerin eline düşen Konstantinopolis’in ardından Moskova’nın Doğu Hıristiyan dünyasının başına geçişine yasallık kazandırmak ister. Taç giyme töreninin hazırlıkları sırasında, İvan ve metropolit Makariy, Ivan’ın Bizans imparatorunun mirasçısı olarak (XV. yy’ın sonuna değin Bizans imparatorlarına, Bulgar ve Sırp krallarına ve Tatar hanlarına verilen) çarlık unvanını almak için öne sürdüğü savlara geçerlik kazandırmak amacıyla zengin Rus vekayiname ve efsanelerinden yararlanırlar. Artık o yalnızca büyük prens değil, aynı zamanda yeryüzünde, kilisenin desteğiyle onaylanan, gücünü Tanrı’dan alan bir çardır. Karar, yeni Moskova Devleti’nin bağımsızlık ve hegemonyasını onaylamaktadır. 16 ocak İ547’de, ivan Kremlin’de Uspenskiy Sobor Katedralinde taç giyer. 3 şubatta Rus prensesi Anastasya Romanov ile yaptığı ve metropo-Hde boyarların tümünün onayladığı evlilik de bu katedralde kutlanır.

1547 yılında Moskova’da, çann Kremlin’dekı sarayına değin yayılan korkunç bir yangın çıkar, ivan bu felaketi günahlarının bir cezası olarak yorumlar ve Kızıl Meydan’da, herkesin önünde günah çıkarıp ülkeyi halkının iyiliği doğrultusunda yönetmek isteğini dile getirir. Böylece, egemenliğinin en parlak dönemi başlar. Metropolit Makari, papaz Silvester ve Aleksey Adaşev ve prens Kurbskiy’den oluşan bir seçilmiş Kurul’un yardımıyla (îzbrannava Rada) bir dizi reforma girişir. Çar, Rusya tarihinde ilk kez bir Temsilciler Meclisi (Zemskiy Sobor) toplar. Bu meclis Çar tarafından veya o yokken metropolit tarafından toplantıya çağrılan ve üst düzeyde din adamlarıyla boyarların bürokratiarın ve halkın bazı temsilcilerinden oluşuyordu. 1550’de çıkarılan bir ceza yasası (Sudebnik) toplumların yönetiminde seçim ilkesini getirir. Maliye, savaş, dışişleri konularım üstlenen merkezî hükümet bürolan kurulur.

Yerel yönetim alanında, özellikle halkın çarlık hâzinesine belli bir para ödemeyi üsdendiği yerlerde, rüşveti ve merkezî otorite temsilcilerinin zimmetlerine para geçirmelerini önlemek için seçilmiş meclisler yöneticilerin (voyvodalar) eylemlerini denetle-
Korkunç İvan: ressam Viktor I/asnetzov’un 1897’de yaptığı ünlü pc (Tretyakov Galerisi, Moskova).
mekle görevlendirilir. Ordu yeniden düzenlenir, saray varı alaylan kurulur. 1551’de, kilisenin devlet ve toplı lerinde konumunu belirlemek üzere Yüz Papaz Kurul

IV. ivan, başkenti güzelleştirme etkinliklerini sürdü zan Tatarlarına karşı kazandığı zaferin anısına Vasiliye vo Hram katedralini yaptırır. Taşralı satıcıları başkent ri için yüreklendirir ve ülkenin ilk matbaasını Mosko durur.

SALTANATIN İKİNCİ KISMI

1553’te çar, ağır biçimde hastalanır ve ölmek üzere hissederek soylulardan oğluna bağlı kalmaları için yeı lerini ister; boyarlar, tvan’ın oğlunun küçük olması nec isteği geri çevirirler. 1560’lı yıllardan başlayarak, Ivaı danışmanlarına karşı tutumu kökünden değişir. Çanı karşısında uğradığı bozgundan hoşnutsuzluk duyan l entrikaları ve eşinin ölümü, kuşkusuz bu değişikliğin denidir. Danışmanları Silvester ve Adaşev’in, karısı ya’nın zehirlenmesine katıldıklarına inanan çar, bunla, tır. 1560’da Adaşev saraydan uzaklaştırılır, sonra ha Silvester de bir manastıra sürülür. Bunların aileleri, yar dosdarıyla birlikte öldürülür. Bundan sonra, pek çok l vanya’ya gitmek üzere Rusya’yı terk eder. Bunların aı ünlüsü, 1564’te Rusya’dan ayrıldıktan sonra sürgün k lonya’dan, Çara despotluğunu eleştiren çok ünlü mekt: deren prens Kurbskiy’dir.

Makariy’in 1563’te ölümünden sonra IV. Ivan’m tııtı gesizlik belirtileri gösterir, ivan 1564 sonbaharımda, ü sıyla birlikte küçük Aleksandrovsk kentine yerieşm Moskova’dan ayrılır; bu kentte tahttan el çektiği : uyandırır. Halka seslenen açık mektuplar yazar. Burkar boyarları ve din adamlarını ihanet etmekle suçjcraki
Vaslliya Blajennovo Hram Katedrali,

Moskova’nın ortasındadır.

ı güvenini yinelemektedir, iktidar boşluğu nedeniyle /apacağını şaşırmış durumdadır.

-nun baskısı sonucunda Çann geri dönmesini istemek için r kurulu toplanır, ivan ülkenin büyük bir bölümünü ve ıç güvenliği sağlamak için Opriçniki adıyla seçkin bir gü-ıcü kurmayı kabul ettirir. Bu dönemde ruhsal bakımdan sarsılmış olan ivan, hükümet uygulamalarını altüst eder ve sıfatını almasına yol açan kıyım eylemlerine girişir.

içnina’nın kurulması

ığanüstü durum rejiminde uygulanan ve çarın kendisine ımlarmdan oluşan silahlı koruma birliklerinin (Opriçnikı) pacağı alanlar belirlenir. Opriçnina denilen bu olağanüs-Igesi, Litvanya büyük dükalığma yakm bölgelerdeki yir-

• kentle birlikte Moskova’nın bir bölümünü kapsamakta sonra bölge genişletildi ve sonunda çarlığın üçte birini uruma geldi. Opriçninamn kurulması ülkeyi ikiye böl-anda bu olağanüstü durum bölgesi, öte yanda valiler ve el yerel yetkililerin yönetimi altına kalan zemsçina böl-ıca Çar, kendine katilleri istediği gibi yargılayıp cezalan-ıkkım da verdi.

imaya, başlangıçta çarın hizmetindeki 1 000, sonra doğru 6 000 kişiden oluşan ayrı bir yönetim örgütü yer-Siyahlar giyinen ve aym renk adara binen bu insanlar, eşi lik bir teröre giriştiler. Egemenlikleri altındaki topraklar-ı düşmanlan diye belledikleri kişilere, boyarlara, aileleri-kınlarına karşı yoğun bir tutuklama eylemi örgüdediler. ;nti, özellikle çarın 1570’de nüfusunun yüzde 25’ini kat-Novgorod kentini yakıp yıktılar. Çarın eskiden günah çı-ir papaz, opriçnina rejimine başkaldıran metropolit Mos-ipov hapse attırılarak boğduruldu. 1572’de Çar bu düzeli ise de çarlık 1575’e değin bölünmüş olarak kaldı, rısının ölümünden sonra Çar aklım kaçırmış gibidir. », kendisini anlaşılmaz veya korkunç davranışlara iter; 1575’te, bir Tatar olan Simeon Bekbulatoviç’i çar ilan lkeyi istediği gibi yönetmesine izin verir. Tüm unvanla-cıp kendisini Moskovalı İvan diye çağırtarak Simeon’un unvansız bir birey olarak katılır. Bu otorite karmaşıklı-rkunç eğlence Simeon’un tahttan el çekmesine değin carı bir yıl sürer. Son olarak 1581’de İvan bir öfke nöbe-larak büyük oğlu tvan’ın başına vurup onu ölesiye yara-m sonra, pişmanlıklar içinde dualar edip kendini kırbaç-ışkınlık veya vahşet dönemleri yaşar.

5KOVA PRENSLİĞİ NİN İŞLEMESİ

la yayılma, deniz ticareti yollarım ele geçirmek amacıy-ya ve Baltık Denizine yönelik olmak üzere iki yönde 550’ye doğru Kazan, Astrahan ve Kırım hanlıklarından ganimet ve köle elde etmek için Moskova’ya akınlar ‘en Tatar halklarına karşı büyük savaşlar verilir. 1552’de lümanları yenerek Kazan hanlığını ele geçirir. 1556’da ı hanlığının Rusya’ya katılması doğuya doğru yayılma-aştırır; Kazaklar Ural Dağları’nı aşarak Sibirya toprakla-eder. Ruslar. Astrahan tahtına, IV. İvan’a bağlı müttefik etirirler. Ama bu han Çar’a karşı Kırım Tatarları’yla bir-ıun üzerine İvan Astrahan’a karşı bir saldırı başlatarak ;ı Moskova Prensliği ne bağlar. Ama geride, Azov’da ye-birlikte 1558’den beri Rusya’ya akınlar düzenleyen Kılgı vardır. Kırım Tatarları 1569’dan sonra yeniden saldı-:r: 1571’de hanın birlikleri Moskova’ya ulaşır ve kenti îmeyince başkenti ve ülkenin büyük bir bölümünü ya-, ama 1582’de çarın birliklerine yenilerek geri çekilmek kalır.

dkının Volga’ya ulaşması, ama özellikle İngiltere’yle ti-laşması imzalanması, ülkenin dışarıya açılmasında yeni a oluşturur. Bir antlaşmayla, 1555’ten sonra İngilizler’e : vergi bağışıklığı gibi kolaylıklar tanınır. Böylece, İvan, nın ve Hansa Birliği’nin Rusya ile batı Avrupa arasında arı engeli aşmış olur. Çar Baltık Denizi’ne ulaşmayı delin Polonya, Litvanya ve İsveç’in oluşturduğu güçlü ko-ı desteklenen Livonya’ya karşı savaşa girişirse de, ‘enilir.

, Livonya Şövalyelerine (Kılıçlı Papazlar) karşı sürdürü-önce Rus zaferiyle, özellikle Dorpat (Tartu) Kalesi’nin lmesiyle belirginleşir. 1560’da Livonya Şövalyeleri tari-lır. Polonya kralına vasal olan son büyük önder Ketder,
1563’te Litvanyalılar’la ittifak kurarak prens Kurbskiy’in birliklerine karşı (başarısız) bir saldırı başlatır. Ama 1578’den sonra Polonya, Litvanya ve İsveç Rus yayılmacılığına karşı birleşirler. Polonya, Livonya’nın güneyinden saldırıya geçer, birlileri Pskov’a değin ilerlese de kenti ele geçiremez. Kuzeyde, isveçliler Ruslar’ı bozguna uğratır. Çar, geri adım atmak zorunda kalır, Polonya ve İsveç’le imzalanan 1582 ve 1583 andaşmalarıyla, bu savaşta alınan tüm toprakları geri verir. Yirmi beş yıl süren savaşlara mal olan Çarın büyük tasarısı (Baltık Denizi’ne açılmak) baştan aşağı başarısızlıkla sonuçlamr. Livonya Polonya’nın ve Estonya ile Finlandiya Körfezi de İsveç’in egemenliğine girer.

IV. İvan geride, savaşların ve opriçnina kıyımının büyük yıkıma yol açtığı (1600’de nüfus 15 milyon dolayındadır) bir ülke bırakarak 1584’te ölür. Herşeye karşın, kendisinden sonra gelenlere, doğuya doğru yüzölçümü dört kat büyümüş bir ülke bırakmıştır. Volga ticarete açılmış ve Ural dağlarımn aşılması batı Sibirya’ya yerleşme dönemini başlatmıştır. IV. tvan’ın egemenliği sırasında, son olarak, birleşmiş ve merkezileşmiş bir Rusya’mn siyasal temellerini atan yeni bir mudakiyetçi bir idare anlayışı gelişmiştir. Grozniy (korkunç) sıfatı, çokanlamlı bir sözcüktür. Vahşet ve hastalıklı şiddete ilişkin yananlamlar taşıdığı tartışma götürmemekle birlikte, özellikle IV. İvan’ın adalet anlayışım ifade bakımından «terör yaratan» anlamına da gelmektedir. Dolayısıyla tiran veya despot sözcüğüyle eşanlamlıdır. Korkunç İvan, dinsel güce dayalı ve mudak bir hükümdardır.

IV. ivan, sekiz kez evlenmiş ama ancak iki oğlu kalmıştır. Kendisinden sonra tahta Fyodor İvanoviç geçer (öteki oğlu Dimitri henüz dört yaşındadır). Ama Fyodor kendini dine vermiş pek de akıllı olmayan bir kişidir. Dimitri’nin öldürülmesi ve 1598’de Fyodor’un ölümü tahtı sahipsiz bırakır ve korkunç karmaşa dönemi başlar. □
AYRICA BAKINIZ

– IUH3 Moskova ► 1B.ANSU Rusya

– [B.a’isli Sibirya
Çareviç Dimitri, 1591’de Ugliç’te öldürüldü (tahta üzerine yapılmış XVI.-XVII. yy ikonası; özel koleksiyon).