MAKİN A PARÇALARININ TEMELYÜZEYLERİNÎN İŞLENMESİ ÎÇÎN İŞLEM PLANLAMASI
9.1. ön Bâgüer ve İşlem Henpiamauaın Sma
On Btlgüer; eğer bir makina parçasının temel yüzeylerinin işlenmeaini doğru bir «dm* de planlamak istiyorsak, beBI bir işleme metodu uygulamanın ne ölçüde gerekü olduğunu saptayabilmek için elimizde olması gereken bilgilerdir. Bu bilgilerin kapsamına şunlar gh rer:Parça uygulama teknik resmi, üretimin planlanmış hacmi (senelik üretim), kaba parça Be ilgili resim ve/veya bilgiler, üretim için elde bulunan işleme teçhizatı, elde bulunan avadanlık, uygulanan mühendislik ve ekonomi endeksleri v.b.
tmal edilecek makina parçasının uygulama resmi çok önemli detayları açıkça göstermeli ve şıi gereksinmeleri karşı) a malıdır:
‘ (a) Parçanın doğru şeklini vermek için yeterli sayıda görüntü ve kesitgoriinümleri verilmelidir.
(b) Teknik resim, bütün ölçülerde öngörülen toleranslan belirtmeHdir. Bu toleranslar nominal ölçüye göre izin verilebilir sapmalar şeklinde olabileceği gibi çeşitli uyum ve haa-saaiyet derecelerini belirten semboller şeklinde de olabilirler.
(c) tşlenecek yüzey (veya yüzeyler serisi) için yüzey kalitesi sınıfın sembolleri« beHrtO-meüdir.
(d) Resim, parçanın malzemesini, sertliğini ve ısıl işlemini belirtmelklir. Bu kesme » ilerleme hızlaruu saptamak için önemli olabilir.
(e) Teknik resim, verilen parçadan her makinada kaç tane olduğunu göstermeli ve varsa özel işleme gereksmmeierini belirtmelidir, (örneğin.yerel tal işlem gerekmesiv.b.).
(f) Teknik resim şu sayacaklarımızın saptanabilmesi için gerekli bütün imalât şartiarmı belirtmelidir. Yüzeylerin geometrik özelliklerinin hususiyeti, yüzeylerin koordinasyonu, herhangi bir özel şart (öngörülen ağırlığa göre istenebilecek hassasiyet, ölçülerine veya diğer özelliklerine göre gruplandırimalaruun gerekip gerekmediği v.b.) ve bunların yanında parçanın üniteye doğru bir şekilde monte edilmesi için gerekli diğer şartlar.
pianloaan üretim hacmi. Gttgflpjpd» üretim için çok çefiöi yöntemlerin (örneği» çok’
Çeşitli ve değişik üretim kapasitelerinde takım tezgahtarının) varlığı ve çeşitli işleme metotlarını uygulayabilme olanağı (tek veya çok istasyoniu) bağlama aparatlarının, sürekli döner tablalardaki ataŞmanlann kullanılması vJt>.) dikkate aluıtru, işlem planlaman için belli bir zaman süreci içerisinde üretilecek parça şayianın tam olarak bilinmesinin büyük . önemi açıkça ortaya çıkar.
Kaba parça ile ilgili bilgiler: İşleme operasyonlarım planlarken kaba parçanın ne şe-küde üretileceğini (döküm mü, dövme mi yoksç çubuk malzemeden mi olacağı gibi) ve hangi hassasiyette olacağını bilmek gerekir. Bu, işlem* arasında kaldırılacak olan işleme paylarının saptanmasına yarar. Kaba parçanın da bir niminin yapılman ve imal&t şartlarının belirtilmesi çok arzu edilir. Bu yapılırsa işleme için kullanılacak kalıp ve bağlantı aparatlarını dizayn ederken döküm veya dövme üzerindeki konikli klerin (kalıptan çıkarılmasını kolaylaştırmak için yan yüzlere verilen eğim) düzenlenmelerini ve ölçülerini dikkate almak olanağısağlanır.
Diğer taraftan dökünaterdeki dökme ağızlannın, kanallarının düzeni ile kaba malzeme bölümünde yapılan ısıl kftemlerde parçanın işlenmesinden önce önemle dikkate alınmalıdır. İsıl işlemler malzemesi« işleneMKıUk derecesini belirtir.
üretim için elde olan işleme teçhizatı: Eldeki teçMıatla ilgili bilgiler,uygulanacak bazı işleme pıetotiannın önceden saptanmasına yarar. İşlem planlamasında, eldeki teçhizatın yeterii olup olmadığı veya yeni tip takım tezgahlarının satın alınmalarının gerekip gerekmediği konusunda da bir karara varılmalıdır.
Eldeki takımlarla ilgili bilgiler. Bu bilgiler, üretim için elde bulunan takım < k&rakterize eder ve planlanan işlemin niteliğini önceden belirtir. Bu işlemin seçimine ve kullarulan imalât tekniğine verilen iş parçasının Hassasiyet derecesi ve yüzey kalitesi «ı-mft etki eder.’işlenen parçanın yüzey kalitesinin çok daha iyi olması istenirse imalât işleminin özelliğinde de büyük değişikliklerin yapılması gerekir. Yani operasyonlann, operasyon elemanlarının ve işlemede verilen pasoların sayıları artar ve sık sık özel hassas işle me operasyonlarının uygulanması da gerekli olur.
Uygun şekilde düzenlenmiş mühendislik ve ekonomi endeksleri, bütün işlem | ması çalışmalarının temeli olarak kullanılırlar. Bu endeksler, teknik resimdeki bütim şartlar yerine getirilmek üzere parçanın endüşük maliyetle hangi koşullardaimal edilebileceğini de dikkate almalıdırlar.
İşlem planlamasından önce, teknik resimde işlenecek yüzeylerin birbirlerine göre durumlarını (koordinasyojıJannı) belirten ölçülendirme sisteminin iyice bilinmesi gerekir.
. Teknik resmin ölçiüendirilmesi yerleştirme temel elemanlarının ve işlem sırasının önceden saptanmasına büyük ölçüde olanak verir. Çünkü işlenpn ilk yüzeyler, daha sonra işlenecek çok sayıdaki diğer yüzeylerin işlenmesi sırasında yerleştirme amacıyla kullanılacaklardır.
Yerleştirme temel elemanlarının ve işleme operasyonları sırasının seçiminden sonra işleme paylan hesaplanır. Bu, ve öngörülen hassasiyet dereceleri ile yüzey kalitesi sınıfla-nâm dikkate alınması gerekli operasyon elemanlarının, saptanmasın^ yardıma olur. Bunun yananda bitmiş parçadan kaba parçaya doğru geri giderek her operasyondaki işlem Ölçülerinin saptanmasına da olanak verir, işlemsel ölçüler üzerindeki toleranslar da verilen hassasiyet sınırlan içerisinde belirlenir. Bu hesapter, çoğunlukla kaba ve hassas işlemelerin ayn ayn yapümalannın, hatta fcirçok h^lde yanbitmiş işleme yapılmasının daha uygun olduğunu açıkça ortaya koyarlar.
Bir imalât işlemi kafa» ve hamail işlemler olmak üzeri iki gruba ayrılırsa, paryama bar yüzeyi istenilen şekle ve ölçüye bir defada değil, yavaş yavaş birkaç «tefiaıi» ve diğer yüzeylerdeki benzer değişikliklere paralel olarak gelir. Her yüzey, başka başka operasyonlarda işlenir, bir önceki her operasyon parçayı yapılmakta olan operasyona bayırlar, Biroperaa-yondan bir sonrakine geçerken yüzeyin hassasiyeti gittikçe artar; t*aun, diğer yüzeylerle koordinasyonundaki hassasiyet te artar.
Işk-mi kaba ve ince işleme olmak İizeri ikiye ayırmanın uygu oluğu, şuaların dikkate
şlınıyiM! jly amltlanif
Herhangi bir yüzeyi işlerken daha önce işlenmiş yüzeyin deformasyonuadan kaçuımak olanaksızdır. Bu deformasyon, talaş kaldırma sıraanda iç gerilimleria yeniden dağılmasından ve tezgaha bağlamanın sonucu olarak ortaya çıkar. Ege* yüksek hassasiyet gerektiren bir yüzey bir kez işlenmiş ise daha sonra, diğer yüzeyler işlenirken iç gerilim dağılmaa yüzünden bu yüzey deforme olur. Bunun da yanında iş parçalan bir opecasyondan diğerine aktarılırsa bu yüzey tezgaha bağlama ve elleme sırasında da hasar görebilir. Kaldırılan talaş tabakası he kadar ince olursa iç gerilimlerin yeniden dağılmaları yüzünden deformasyon
o kadar az olur. Bu, ince işleme operasyonunda yani son işlemede çok küçük işleme payları kaldırıldığından, iş parçasında dikkate değer Ur deformasyon görülmez, özellikle yeteri kadar rijit olmayan parçalan işlerken operasyonu mutlaka kaba ve ince almak üzere ikiye «yırmak gerekir.
Böyle bir ayırım sadece tazgahlann daha verimli kullanılmasını sağlamakla kalmaz ay m zamanda çeşitli işleme metottu olanaklarından yararlanmayı sağlar, örneğin, işleme payının büyük kısmı kaba işlemede alınmış ve yüksek hassasiyet gerekmemiş olabilir. Dolayısıyla kaba işlemeler, büyük kesitli kalın talaşlar kaldıran takım tezgahlarında yapılabilirler. A-macı; öngörülen hassasiyette yüzey elde etmek olan in<w işleme, istenilen hassasiyeti sağlayabilecek diğer tezgahlarda ve diğer metotlarla yapılabilir, örneğin silindirik bir yüzeyin kaba işleme ve yan bitmiş işlemesi torna tezgahında, son hassas işlemi ise taşlama tezgahta -da yapılabilir. Bu,üretim kapasitesi ve haasasiyet^öaünden en iyi sonucu verir.
‘İşleme payı az fakat kendileri yeterince rijit olan parçaların iç gerilimlerini gidermek için ısıl işlem uygulanmışsa, bu parçaların, fazla işleme «eyüksek hassasiyetin gerekmediği hallerde doğrudan doğruya ince işleme yapılabilir. Bifyük gövde tipi parçalan işlerken işlemenin kaba ve ince olarak ikiye ayrılması genellikle istenmez, çünkü bu parçaların takun tezgahlarına yerleştirilip ayarlanmalan çok zordur. Eğer çok yüksek işleme hassasiyetleri isteniyorsa böyle gövdeler için bile işlemenin kaba ve ince olarak ikiye ayrılması gerekir.
Takım tezgahlarındaki işlemleri planlarken Uk basamak, imalât işleminin operasyon sayısını ve bu operasyonlann kapsamlarını saptamaktır. Böyle bir işlem planlamasında şu -prensiplerden biri veya her ikisi esas alınır: İşleme operasyonlarının konsantrasyon Veya diferaımasyonu. Bu eğilimlerden birincisi olabilecek kadar çok sayıda yüzeyin tek bir operasyonda işlenmesi yolunda harcanan çaba ile karakterize edilir. Böyle bir konsantrasyonun limiti parçanın gerektirdiği bütün işlemlerin tek Ur operasyonda gerçekleştirilmesi halidir. Diğer eğilim ise tam aksine işlemlerin daha kilçük bölümle re ayrılmasını ve sayılannı arttırarak operasyonlann basitleştirilmesini gerektirir., Diferansiasyonun limiti ise imalât işleminin her biri tek bir operasyon elemanından meydan gelen operasyonlara ayrılması halidir.
X , . * ‘ • / ‘•
Operasyonlann yoğunlaştırılması (konsantrasyonu) iş parçasının ayaritfnma sayısını azaltır. Bu, ağır ve/veya hacimli parçalann işlenmelerinde ve yüzeylerin koordinasyonunda
iste ailen hassasiyete tek bit’ ayarlama ile (örneğin döner yüzeylerin ortak eklenil olmaları gibi) ulaşılabilmesi hallerinde bir temel faktördür. Diğer yararlı faktörler de şunlardır: İş parçasının yerleştirilmesi ve kenetlenmesi için kullanılacak kalıpve bağlama aparatı sayısının azalması . yüksek üretim kapasiteli takım tezgahlarının (çok takımlı, çok mandrenli otomatik ve yarı otomatik vi>.) kullanılabilme olanağı.
Diferansiasyon teçhizatın ayarlanmasını basitleştirir, az tecrübeli işçilerin görevlendirilmesine olanak verir, her operasyon elemanında en uygun kesme ve ilerleme hızlarının uygulanmasını sağlar.
Ilygıılnn«mk ri8fı»w»ngİMy«ın ri«tMwrfni«ı karariaştırılmaanria 0Ö7 nntinıie hulundunıla-
cak en önemli faktör, üretim hacmi (Ur. Genel uygulamada makına işlemleri, her biri tek tek bir takım tezgahına yerilecek şekildç operasyonlara ayıdırlar. Eğer iiretim hacmi düşük ise ve iyi bir tezgah kullanma faktörii elde etmek amacıyla iıer tezgaha birkaç operasyon verilmiş ise; operasyonlann konsantrasyonu (tezgahta yoğunlaşmalah) nedeniyle takım tezgahının diğer işler için değiştirilme sayısı azalacaktır, iiretim planlaması basitleşecektir, ayrıca operasyonlar ansında iş parçalarının elleme miktarı azalacaktır. Eğer diğer taraftan üretim hacmi çok yüksekse, operasyonlann önemli ölçüdeki diferansiasyonuna karşm her operasyonun yapılması için halâ birkaç takım tezgahı gerekiyorsa operasyonlann konsantrasyonuna gitmek daha uygun olacaktır. Böylece özel tezhizatan daha verimli ve iiretgen çalış* masına olanak sağlanır,,
İmal edilen parçada öngörülen hassasiyete ulaşmayı garanti etmek için çözülmesi gereken önemi bir problem de; ilk operasyonda kaba parçayı işlerken ayarlama temel yüzeyinin seçimidir. Bunun amacı daha sonra bütün imalât işlemleri boyunca işlem temel yüzeyi olarak yararlanılabilecek yüzeyi önce işlemektir.
işlem temel yüzeyinin seçimi şu esaslara göre yapılır:
(a) İşlem temel yüzeyleri öyle bir uassasiyette işlenmelidirler ki istenilen kalitenin bir kısmı bu işlem sırasında mutlak«, elde edilmiş olsun . Temel yüzeyler, bu temel yüzeylere göre yerleştirilip işlenecek yüzeylerin toleranslarının 1/3 <v 1J2 oranında toleranslarla işlenirler. .
(b) Mümkün olan yerde işlem temel yüzeyi, dizayn ve ölçme temel yüzeyi ile ayra olmalıdır.
(c) İşlenecek yüzeyin pozisyonu üzerinde çok dar toleranslann bulunması halinde, toleranslı ölçüler hangi yüzeye göre verilmiş ise o yüzey , ilk yüzeyin işlenmesi sırasında ayarlama temel yüzeyi olarak kullandır veya birbirleri ile bağlantılı bütün yüzeyler tek bir ayar- < lamada işlenirleir.
(d) Seçilen ayarlama yüzeyleri o şekilde olmalıdırlar ki, bağlama aparatı çok basit bir şekilde dizayn edilmiş olsa lale iş parçası ne kenetleme ne de kesme kuvvetlerinin etkisi altında deforme olmamalıdır. Y ./
(e) İşlem temel yüzeyi olarak seçilen yüzeyin işlenmesi sırasında kaba parça, bitmiş parçada da kaba olarak kalacak yüzeyine göre yerieştirilmelidir. Eğer bu şekilde bir kaç yüzey varsa kaba parça nominal pozisyonuna göre en az kaçıldık gösteren yüzeye göre yerleştirilmelidir. Kaba parçahm temel yüzeyi taşlandığı zaman kaba parça en az işleme payı olan yüzeyine göre yerleştirilmelidir. Daha sonraki bütün işlemeler parçanın işlenmiş temel yüzeyine göre yerleştirilmiş durumunda yapılır.
