MÜHİMMAT (Cephâne); Alm. Munıtıon, Fr. Munıtıon (f), İng. Ammurıtıon. Personele, malzemeye veya askerî hedeflere zarar vermek için bir yere yerleştirilen, atılan ve havadan bırakılan, güdümlü olarak veya diğer bir şekilde yönetilen patlayıcı veya kimyevî, biyolojik ve radyolojik bir maddeyi veya maddeleri ihtivâ eden harp malzemeleri.
Tabanca, tüfek ve hafif roketlere âit mühimmat
Târihçesi: Silah, insanoğlunun aralarındaki ilk mücâdelelerinde taş, sopa olarak doğmuştur. Taş; bugünkü merminin atası olup, önceleri silah idi. Silahların geçirdiği safhalarla birlikte mermiler de geliştirilmiş ve bugünkü duruma getirilmiştir. Eldeki bilgilere göre kara barutun miladdan 400-600 yıl önce bulunmasından sonra ateşli silahlar yapılmaya başlanmıştır. İlk yapılan ateşli silah (top)tur. On beşinci yüzyıla kadar mermiler, taş gülleler hâlinde olup, toplarda çoğunlukla kalelerde ve kalelerin muhasaralarında kullanılırdı. Türkler, Anadolu’ya geldikten sonra topçuluğa önem verdiler. OsmanlIların muhârebelerdeki başarılarında, topun önemli bir yeri vardır. Fâtih Sultan Mehmed Han zamânında başlayan Osmanlı topçuluğu; top Mühendisleri Muslihiddin ve Sanca Sekban ile ustabaşı Macar Urban gibi döküm ustalarının bir araya getirilmeleri ile daha da gelişmiştir. Fâtih Sultan Mehmed Han, topun ve mermilerin balistik hesaplarını bizzât kendisi yapıyor ve topa göre mermiyi tesbit ediyordu. İstanbul’un kuşatılmasında kullanılan ağır toplardan atılan gülleler mermerden olup, 100 kg barut hakkı kullanılıyordu. Bu mermer güllelerin ağırlığı 528 kilogramdı. Ayrıca İstanbul fethinde kullanılan demirden yuvarlak gülleler döküldü. Fâtih Sultan Mehmed Han topçu tekniğinde bulduğu yeniliğe (Bkz. Top ve Topçuluk) paralel olarak mermilerde de değişiklik yaptı. 1450’li yıllarda ilk defâ vuruşta paralanıp etrafa parçalar saçan taş ve metal parçalarıyla dolu içi oyulmuş gülleler kullanması, bu günkü şarapnelin öncüsü olarak topçuluk devrini başlatmıştır. 1858 yılında top namlularına da yiv yapıldı ve gülleler uzun mermi şekline döndürüldü. Fâtih’in İstanbul’un fethinde kullandığı mermilerin biraz değişiği olarak, içinde karabarut ve misket bulunan mermiler Avrupa’da ancak bu târihlerde yapıldı. Güllelerin terkinden sonra, bütün mermilere tapa tatbik edildi. Bu tapalar; hedefe çarpınca mermiyi paralandıran (Desmarets) müsademeli tapalar ile 500- 800, 1000 ve 1200 metrelik menzillerde mermileri havada paralandıran ihtiraklı tapalardı. 1880’li yıllara kadar ağızdan dolan toplarda kama tertibâtma yer verildi ve krupp fabrikasında yapılan namlulara uygun mermiler yapıldı. Hafif silahlardaki gelişmeler, tabanca ve tüfek mermilerinin değişimine sebep oldu. Barutlar kovan içerisine konarak çekirdek ile kovan birleşe- rek fişek şeklini aldı. 1900’lü yıllardan îtibâren hafif ve ağır silahlardan bilhassa topların yapımında çeşitli mermiler kullanılmaya başlandı. Hedeflerin cinslerine ve mukâvemetlerine göre mermilerin çeşitleri arttı. Zırhlara ve tanklara karşı mermiler yapıldı. Çukur imlalı mermilerin içindeki, ortası konik şekilde olan boşluğuna infilak maddesi konur, merminin tanka çarpması ile infilak enerjisi yâni ısı ve basınç, hedef yüzeyinde dar bir alanda toplanarak zırhı deler. Birinci Dünyâ Savaşma kadar sadece hafif silahlann ve toplann mermilerinde gelişmeler oldu. Bu arada el bombaları ve mayınlar yapılıp kullanılmaya başlandı. İkinci Dünyâ Savaşından îtibâren günümüze kadar olan gelişmeler, atom başlıklı mermiler, roketler ve füzeler şeklinde olmuştur. Mermilerdeki 40-50 senelik çok kısa bir zamanda olan bu son gelişmeler, eski devirlerdeki gelişmelerle hiçbir sû- rette kıyas kabul etmez ölçüdedir.
Günümüzde kullanılan mühimmat iki bölümde incelenir: A. Hafif silâh mühimmatı (cephânesi): Çapları 15,24 mm (0,06 inç) veya daha küçük silahlarda kullanılan cephâneye denir. Hafif silah cep- hânesinde komple bir atıma “fişek” denir. Bir hafif silâh fişeği mermi, kovan, sevk barutu ve kapsülden ibârettir. Fişeğin çapı, silahın çapı ile söylenir. Amerikan cephânesinde kalibre bizde ise milimetre ile ifâde edilir. Meselâ, 30 kalibrelik bir fişek 7.62 milimetrenin karşılığıdır.
Mermi: Mühimmatın içinde bir eleman olup, doğrudan doğruya veya parçası ile hedefte tesir meydana getirir. Modern hafif silah mermileri, zırh delmek, yangın çıkarmak veya canlı hedeflere karşı kullanılmak gibi özel maksatlar için gayet hassas olarak yapılmışlardır. Mermi, yer yüzündeki bütün değişik ısı ve hava şartlarında kullanılabilmeli ve her türlü şartlar altında depo edilebilmelidir. Mermilerin gövdesi silindir şeklindedir. Bu kısım bütün uzunluğunca silahın set ve yivleri vâsıtası ile çok az miktarda kesilerek merminin dönmesini sağlar. Baş kısımlar toplu tabanca, yarı otomatik tabanca ve makinalı tabanca fişeklerinde yuvarlak, tüfek ve makinalı tüfek fişeklerinde sivridir. Dip kısmı ise, silindirik veya koniktir. Presle, gömlek içe doğru bükülerek, çekirdek üstüne kapatılmıştır.
Fişek kovanı: Pirinç levhalar, fabrikada evvela zımbalanıp yuvarlak şekilde kesilir. Sonra birçok presten geçerek kovan şekli verilir. Tavlama ame- liyesine tâbi tutularak lüzumu kadar sertleştirilen kovan mekanizma tırnak tertibatının çekmesi için, tırnaklı yapılır. Kovan dip tablasının kenarları nisbeten daha kalın yapılıdır ve ortasına da kapsülün geçmesi için bir delik açılmıştır. Kovanın üç vazifesi vardır. Bunlardan birincisi sevk barutu, kapsül ve mermiyi bir araya getirmek, İkincisi sevk barutunu rutubetten korumak, üçüncüsü ise atış anında sevk barutunun basıncı ile boyun kısmının şişerek geriye gaz kaçırmasını önlemektir.
Kapsül: Kapsül, kovanların dip kısmına pres edilerek geçirilir. Yumuşak madenden yapılmış bir yüksüktür. Kapsül eczası (Fülmenat dömerkür) bunun içine konur. Ucu kapsül eczâsına doğru uzanmış bir örsten müteşekkildir. İğne kapsüle çarptığı zaman diskle örs arasında sıkışan kapsül eczâsı ateşlenir. Alevi, kapsülün önündeki alev kanalından, kovanın içindeki sevk barutunu tutuşturur. Kapsülün mâdeni fişeğin cinsine göre değişebilir.
Sevk barutu: Hafif silah cephânesinde kullanılan sevk barutu, dumansız baruttur. Barut hakkının ağırlığı; kullanılan silahın tâyin edilmiş limitleri dâhilinde, istenilen mermi hızını sağlayacak hazne basıncını temin maksadı ile, her bir barut kafilesine göre ayarlanır. Bunun için 7.62 milimetrelik cephaneye yaklaşık olarak 3.25 g, 12,7 lik fişeklere de 15,5 g barut konur. Hafif silah mühimmâtı (cephânesi) kullanıldığı maksatlara göre Muhârebe Fişekleri ve Özel Fişekler şeklinde ikiye ayrılır.
1. Muhârebe fişekleri:
a) Normal (sivri) fişek: Canlı hedeflere ve mukâvemeti az mâdenî hedeflere karşı kullanılır.
b) Çelik çekirdekli fişek: Uçaklara, hafif zırhlı araçlara ve normal mermilere mukâvemet eden diğer hedeflere karşı kullanılır.
c) Yangın fişeği: Yangın çıkarma maksadıyla kullanılır. d) İzli
fişek: Atışı gözle tâkip edebilmek için kullanılır. Yangın çıkarmak ve işâret vermek maksadıyla ikinci derecede kullanılır.
e) Çelik çekirdekli yangın fişeği: Zırh delme ve yangın çıkartmak için kullanılır.
f) İzli çelik çekirdekli yangın fişeği: Çelik çekirdekli yangın fişeği gibidir. Ayrıca iz maddesi vardır.
g) Bomba sevk fişeği: Barutla dolu mermisiz bir fişektir. Tüfek bombalarının atılması için kullanılır.
2. Özel fişekler:
a) Manevra fişeği: İçinde barut bulunan mermisiz kovandan ibarettir. Eğitim, tatbikât, manevralarda ve merâsimlerde kullanılır. Türk tipi manevra fişeklerinde sevk barutu olarak kara barut kullanılır. Tahta çekirdekleri vardır.
b) Talim (eğitim) fişeği: Silahın çalışmasını öğrenmek, tetik düşürmek, dolduruş eğitimlerini yapmak ve öğrenmek için kullanılır.
c) Sistem fişeği: Normal fişeğe benzer. Yalnız silah ve namlusunun mukâvemet tecrübesinde kullanılır.
d) Namlucuk fişeği: Namlucuk atış eğitimi için kullanılır.
e) Dağılır mermili fişek: Uçaklara karşı eğitim atışlarında kullanılır. Hedefe vurunca mermi dağılır.
B. Ağır silâh mühimmâtı (cephânesi):
Çapları 15.24 milimetreden daha büyük silahlarda kullanılan mühimmattır. Bomba ve mayınlar da bu gruba dâhildir.
Topçu mermilerinin çeşitleri: Topçu mermileri, genellikle şekilleri bakımından birbirlerine az çok benzerler. Bunların si- lindirik gövdelerinin içi maksada göre bâzan boş bâzan da çeşitli infilak (patlayıcı) maddeleriyle doludur. Yahut da kimyevî maddeler konur. Mermi gövdesinin içindeki patlayıcı veya kimyevî maddenin cinsi, mermilerin çeşitlerini meydana getirir. Bu bakımdan mermilerden beklenen tesir ve kullanma maksatları değişir.
1. Geliştirilmiş klasik cephâne (GKC): Dipten fırlatmalı mermilerdir. Bu mermiler ihtiraklı (yanmalı) tapa ile ateşlenirler ve içinde bomba- cıklar bulunan tali mühimmâtla doldurulmuşlardır. Tâli mühimmat ve bu bombacıklar, merminin dip tarafından dışarıya atılırlar ve hedef bölgesine yayılırlar. Bu mermiler iki çeşittir.
a) Antipersonel (AP) mermiler: Açıktaki personele karşı çok etkilidirler. Tapa çalıştığı zaman tutuşan kara barut, mermi gövdesinin içinde bulunan bombacıkları iterek, dip tarafından dışarıya doğru akar. Bombacık dışarı çıkınca, üzerindeki küçük kanatlar yukarıya doğru açılır. Bu kanatlar bombacığı kurar ve onu uçuşta dengeli bir duruma getirir. Bombacığın alt tarafındaki vurucu mâdensel levha yere değince, çelik top şeklindeki bombacık, 1,5-2 m kadar havaya fırlar ve parçalanır.
b) Çift amaçlı (ÇA-DP) GKC: Hafif zırhlı araçlarla diğer malzemeye karşı çok etkili olduğu gibi, aynı zamanda personele karşı da etkilidir. İnce uzun bir şerit, bombacığı kurar ve onu dengeli bir duruma getirir. Araca çarpınca, hafif zırhlı araçları delme kabiliyetinde olan boşluklu imla haklı bombacık parçalanır. Aynca bomba parçalan dışarıya doğru fırlar. Her geliştirilmiş klasik cephânede bulunan bombacıkların sayısı silahların çapı ve mermi cinsine göre değişir. Mesela; 105 milimetrelik M 444 mermisinde (AP) bombacık sayısı 18 adet, 203 milimetrelik M 509 mermisinde (ÇA-DP) bom- bacık sayısı 195 adettir.
2. XM 836 mermisi: Geliştirilmiş klasik mü- himmâtın en yeni olanlarından biri de XM 836 mermisidir. Milimetrik dalga boylu bir radar cihazı ile ateşlenen ve parçalara ayrılabilen bir harp başlığı vâsıtasıyla, zırhlı araçların tepesine dik olarak atılabilen bir mermidir.
3. M 712 Topla atılan güdümlü mermi: Tanklara ve yüksek öncelikli hedeflere karşı kullanılır. 3 ilâ 16 km mesâfedeki lazer ışını ile tesbit edilen hedeflerden çıkan enerjiyle çalışır. Vuruş ihtimâli çok yüksektir. Mermi namlu içinden çok büyük bir itme gücü ile atılır. Mermi namluyu terk eder etmez, gerideki kontrol yüzeyi açılır.
Tapa ve güdüm sistemi faaliyete geçer. Uzun me- sâfelerde ve müsâit olmayan hava şartlarında arama ve hedef tesbiti için mermi, normal balistik mermi yolunu tâkip eder; arama ve hedef tesbiti için alçak uçuşa programlanır. Hedefe vuruş sağlanıncaya kadar güdüm devam eder.