Ölüm Vadisi,

Ölüm Vadisi, ABD’de California eyaletinin
güneydoğu kesiminde, Inyo ilinde (county)
yapısal çöküntü. Uzunluğu 225 km’yi
bulur, genişliği 8-24 km arasında değişir.
Kuzey Amerika’nın en sıcak ve en kurak
bölgesidir. Ayrıca Batı Yarıküre’nin en
alçak noktasını (deniz düzeyinden 82 m
aşağıda) barındırır. Bir zamanlar öncü göçmenlerin
göç yolu üzerinde korkulu bir engel sayılan, daha sonraları bir boraks
çıkarım merkezi olarak önem kazanan,
günümüzde de ilginç çevre özellikleriyle
turistlerin ve bilim adamlarının ilgisini çeken
Ölüm Vadisi 1933’te ulusal anıt ilan
edilmiştir.
Ölüm Vadisi batıda Panamint Sıradağları,
doğuda da Amargosa Sıradağlarına bağlı
Black, Funeral ve Grapevine dağlarıyla
çevrilidir. Jeolojik bakımdan Büyük Havzanın
güneybatı bölümünü oluşturur.
Dağ duvarları, Geç Prekambriyen Zamandan
(y. 4 milvar-570 milyon yıl önce) Triyas
Dönemine (y. 225-190 milyon yıl önce)
değin geçen bir zaman diliminde, bugünkü
‘Kuzey Amerika’nın batı kesiminin büyük
bölümünü kaplayan Kordileryen Jeosenklinal
adlı dev yarıkta biriken deniz tortul
kayaçlarından oluşmuştur. Orta Mezozoyik
Dönemde biçimi bozularak yükselen bu
tortul kayaçlar zamanla eski denizyolunun
büyük bölümünü bir dağ kuşağına dönüştürdü.
Geç Mezozoyik (Mezozoyik Zaman y.
225-65 milyon yıl önce) ya da Erken
Senozoyik (Yakın) Zamanda (Senozoyik
Zaman y. 65 milyon yıl öncesinden bugüne)
ortaya çıkan yerkabuğu kırıklarının bazıları
düz alanları oluşturdu ve bu alanlar boyunca
büyük kayaç levhaları birbirlerinin üstüne
bindi. Tersiyer (Üçüncü) Dönemde (y.
65-2,5 milyon yıl önce) blok kırılmalar
bugünkü Ölüm Vadisini oluşturmaya başladı.
Vadinin çökme sürecinde çevredeki
tepelerden aşman tortular aralıklı volkanik
etkinliklerin taşıdığı malzemelerle birlikte
vadide birikerek yeni bir katman oluşturdu.
Bunu izleyen aşınmayla Furnace Creek
yakınlarındaki görkemli kırgıbayırlar meydana
geldi. Vadinin orta kesiminde, anakaya
tabanı bazı yerlerde 2.700 m’ye varan bir tortu katmanının altında kaldı. Vadi tabanının
eğilmesi ve çökmesi günümüze değin
sürdü. Bu arada sağa doğru bir oynama
sonunda vadinin batı kenarı kuzeybatıya
kaydı. Bu hareketin boyutu hâlâ tartışma
konusudur ve 80 km’ye ulaştığı sanılmaktadır.
Ölüm Vadisinin tabanı aşırı sıcaklık değişiklikleri
ve kuraklığıyla ünlüdür. Kuzey
Amerika’nın gölgede en yüksek sıcaklığı
1913’te burada 57°C olarak kaydedilmiştir.
Yaz sıcaklıkları genellikle 51°C’yi aşar ve
80°C’yi geçen yüzey sıcaklıklarına rastlanır.
Kışın sıcaklık çok seyrek olarak donma
noktasına iner. 20. yüzyılda Furnace Creek’
te yapılan 50 yıllık gözlemler sonunda yıllık
yağış miktarının ortalama 42,2 mm, en
yüksek 114 mm olduğu ve iki yılın yağışsız
geçtiği saptanmıştır.
Ölüm Vadisindeki yüzey sularının çoğu,
tuzla çanağı etrafındaki tuzlu gölcüklerden
ve bataklıklardan oluşur. Doğudaki
çöllük araziden vadinin güney ucuna bir
miktar su taşıyan Amargosa Irmağı genellikle
yeraltında akar. Vadinin kuzey kolunun
sularını toplayan Salt Çayı da ancak
bazı küçük bölümlerde yıl boyunca yüzeyde
kalır.
Su kaynaklarının kıtlığına karşın, Ölüm
Vadisi bitki örtüsü ve hayvan varlığından
yoksun değildir. Tuzla çanağında yalnız
mikroskopik bitkiler, çanağın kenarlarındaki
bataklıkların ve su kaynaklarının çevresinde
ise tuza dayanıklı bitkiler görülür.
Su kaynaklarının çevresinde ve Furnace
Creek’in yerleşim alanlarında sonradan dikilmiş
ılgınlar vardır. Suyu daha az tuzlu
olan yerlerde bir tür çalı olan meskite
yetişir. Vadinin birçok yerinde yelpaze
kıvrımlı çakıl yüzeyleri kreozot çalıları kaplar.
Bu çalılar daha alçak kesimlerde yerini
çöl çobanpüsküllerine bırakır. Kaktüsler
kuzeydeki yelpaze kıvrımlarda boldur. Bahar
yağmurlan çeşitli çöl çiçeklerinin büyümesini
sağlar.
Vadide tavşanların yanı sıra kanguru faresi
ve ormankemesi gibi çeşitli kemirgenler
yaşar. Bunlar tilkiler ve doru vaşaklar
tarafından avlanır. Bölgenin en büyük yerli
memelisi ve belki de bölge hayvanlannm en
iyi incelenmiş türü iri boynuzlu koyundur.
1890’larda vadiye giren ilk biyolojik araştırma
heyeti 78 çeşit kuşun varlığını saptamıştır.
Günümüzde bu sayının yaklaşık üç katı
kadar kuş türünün bölgede yaşadığı ya da
bölgeyi ziyaret ettiği bilinmektedir. Salt
Çayında ve öbür sürekli su birikintilerinde
Cyprinodon cinsinden çölbalıklarmm birkaç
türüne rastlanır.