Otomobiller ve toplum
İçten yanmalı bir motorla donanmış otomobiller yaygın olarak 70 yıla yakın bir süredir kullanılmaktadır. İlkin bir oyuncak olarak ortaya çıkan, sonra zenginler için bir ulaşım biçimi olan, daha sonra da yaşamın bir parçası haline gelen otomobil-, insanoğluna mekanik bir hizmet sağlamak amacıyla hazırlanmıştı. Otomobiller, kamyonlarla birlikte, sürat ve hareket yeteneği sayesinde uluslararası ticaret faaliyetlerinde ve toplumsal yaşamda devrimci nitelikte değişikliklere yolaçtılar.
Henry Ford’un 1903 yılında Mo-del-T tipi ile öncülüğünü yaptığı ucuz ve seri üretim, otomobille ulaşımı geniş halk yığınlarına yaydı. Bu yeni ulaşım aracı ile heı yere gidilebildiği için, kişiye büyük özgürlük sağlamış oluyordu. Bunun ilk sonuçlarından hiri de, ülkelerin içturizmlerinde görülen canlanma oldu. Daha pahalı otomobiller ise, sahiplerinin zenginliğini gösteren toplumsal simgeler haline geldiler.
îopluma Yönelen Tehdit
Bugün otomobiller için söz konusu olan sorun, bunların varlıklarını sürdürüp sürdüremiyecekle-ridir. Dünyada otomobil sayısının 223 milyona ulaşmış olması, birçok kimseye, çevre kirlenmesi ve tü-
kenmeğe başlıyan enerji kaynakları konusunda nelerin vapılmâsı gerektiğini gösterir bir işaret yerine geçmiştir. Bu kimseler toplumların yakın gelecekte; beş yolcu taşıyan, dört tekerlekli, 5 metre uzunluğunda ve 2,5 metre genişliğinde, son derece yetersiz içten yanışlı bir motorla donanmış, sürekli olarak havaya zehirli artıklarını boşaltan, çıkardığı gürültüyle insanları rahatsız eden, kentlerde trafiği tıkayan, vakit sıkıntılarına yolaçan ve yapımının başlıca nedeni olan hareket özgürlüğünü ortadan kaldıran otomobilleri unutması gerekeceği görüşündedirler. Bütün bunlar otomobillerin büyüklüğünde, motorlarında ve insanların kişisel ulaşım konusuna yaklaşımlarında köklü değişikliklere yolaçacak nitelikte etkenlerdir.
Nasıl Bir Motor Tipi?
Kamp ateşinden otomobil motorundaki yanışa kadar her türlü yanmanın bazı zararlı yan ürünleri vardır. Bunlar arasında karbon mo-noksid, yanmamış hidrokarbonlar ve otomobillerin egzos gazlarında bulunan nitrik oksid, kursun tuzları, demir oksid ve kurumlar örnek o’arak sayılabilir. Egzos gazlarındaki zehirli maddeleri kısıtlamak amacıyla çıkarılan yasalar yararlı olmuş ve havanın kirlenmesi
bir ölçüde önlenebilmiştir. Ancak bunlar (1975 yılında Amerika’da, gelecekte zararlı artıkların yüzde 95 oranında azaltılmasını öngören en sert kararlarda olduğu gibi) havayı kirleten maddeleri tümüyle ortadan kaldıramaz. Aynı şekilde, gürültüyle savaşan en güçlü örgütler bile; ağır, yetersiz gücü olan ve ağır işte çalışan araçların gürültüsünü ortadan kaldırma konusundaki umutlarını yitirmişlerdir. Kent merkezlerinin etkin biçimde planlanması ise, diğer yollardaki araç sayısını daha da arttırma pahasına, bazı alış-veriş alanlarının açılmasına olanak sağlamaktan başka birşeye yaramamıştır.
Kısa vadede uygulanmakta olan, yada ilerisi için düşünülen bazı yasalar bazı alanlarda yararlı olabilir. Buna karşılık otomobil yapımcıları geleceği düşünmekte ve monoray, hover ve -mermi» trenleri gibi hızlı kamu ulaşım araçlarına ek olarak, otomobil motor ve gövdelerinin küçültülmesi, yakıt tüketiminin kısıtlanmasına ilişkin çalışmalar yapmaktadırlar.
Buharlı modern kara taşıtları 25 yıldan fazla bir süre denenmiştir. Bu araçların en büyük sorunları, ağırlıkları ve su sağlanmasıdır. Kademeli şarj motoru, gaz türbini, Stirling (sıcak hava) moto
ana aküden elektrik çeken 3 ana akümülatör depo
kelisi renksiz ve k kuşuz karbon mon sittir. Benzin motc dizel motorundan kat daha fazla ga: karmaktadır. [A] V nozu benzin motoı artığını, [B] ise di linkini göstermekt
3) Elektrikle çalışan
deneysel bir kent arabasında aksesuar için gerekli enerji ek akülerden yada ana kaynaktan elde edilir.
1) Kademeli şarj motoru gerçekte değişik silindir kapağı ve endüksiyon sistemi olan bir benzin motorudur. Alelade motorda benzin ve hava karışımı, motorun yanma yerinin her tarafında aynı yoğunluktadır. Kademeli şarj biriminde ise buji yakınında daha fazla, öteki yerlerde daha azdır. Buji yakınındaki zengin karışım daha kolay ateş alır ve zayıf karışım daha tam olarak yanar.
2) İyi ayarlanmış bir
motorun dizel yakıtının egzoz gazları havayı. benzin yakıtlı birimden daha az kirletir. Bütün içten ya-nışlı motor tiplerinde dışarı atılan zehirli gazlar içinde en tehli-
elektrik motoru
4) Kısa mesafeli kişisel ulaşım bu elektrikli deneysel kent arabasıyla sağlanmaktadır. Bilinen akülerden daha fazla süreli. 84 voltluk bir asit-kur-şun aküsüyle çalışan doğru akımlı elektrik motoru arka aks üzerine yerleştirilmiştir. Arabanın içinde bulunan şarjör bir ev prizine takılmakta ve akü
7 saat içinde şarj edilebilmektedir. General Motors’un bu arabası saatte 40 kilometre hızla 93 km gidebilmektedir.
, hibrid-elektrik (bunda böyle r motor aküleri doldurur ve asıl erji akülerden alınır) motoru gi-düşük emisyon sistemleri üzerin araştırmalar sürmektedir. Diğeı r olasılık da salt elektrik (bu, ektrik sağlamanın hemen sınırı olması nedeniyle ideal bir he-;ftir. Ancak burada da ağır akü-r ve sık sık şarj yapma zorunluğu bi olumsuz unsurlar ortaya çıkaktadır) ve bilinen yakıt enerjisi-yanma olmaksızın doğrudan ektrik enerjisine çeviren yakıt pi-enerjisidir. Bu, kuşkusuz en ıemli gelişmelerinden biri olacak, ıcak uygulaması için aradan da-ı bir sürenin geçmesi gerekecek-Şimdiye kadar elektrikle çalın küçük, «kent» tipi 250’den faz-model üretilmiştir. Bunlar seri ilinde üretilebildiklerinde kentte-tıkanıklıklar ve park sorunları jyük ölçüde hafifliyecektir (bir omobillik yere bunlardan üç ta-3si sığmaktadır).
tomobil Motorunun Geleceği
Sürdürülen araştırmalar, daha conomik ve çevreyi kirletmeme •nacına yönelik teknik gelişmelerin ığlanmasına yolaçmıştır. Ancak ütün bunlar sadece geçici çözüm-r getirmektedir. Otomobil sanayii jşük kurşunlu benzin motorların-
da kullanılan ve kirliliği gideren bir çeşit susturucu olan katalitik dönüştürücüyü geliştirmiştir (6). Elektronik kıvılcımlama, çelik içli radyal lastikler, düşük arka aks oranları, küçültülmüş motor kapasiteleri ve Amerika’da yeniden kullanılmağa başlanan «overdrive» vitesi (belli bir hıza ulaştıktan sonra otomobilin enerji randımanını, hızın düşmesine yolaçmadan, otomatik olarak düşüren vites) ise yakit tüketiminde tasarruf oranını yükseltmiştir.
Şimdilik otomobil sanayiinin karşısında üç hedef bulunmaktadır. Birincisi, yakıt tasarrufunu sağlı-yan ve egzozdan çıkan kirleticilerin miktarını mümkün olduğu kadar kısacak olan motorların (içten ya-nışlı motorlar büyük olasılıkla 15 yıl daha kullanılacaklardır) geliştirilmesidir. İkinci hedef kentlerde trafik yoğunluğunun denetlenmesi ve trafik akımının sağlanması olacaktır. Üçüncü ve en önemli hedef ise, kazaların olmasını da önlemek için otomobilerin yapı dizaynlarında güvenlik önlemlerine geniş yer vermek ve bükülebilen direksiyonlar ve sağlam gövdelerle donatmaktır. Geliştirilmiş lastikler, frenler, ışıklar, süspansiyon ve geniş görüş açısı gibi unsurlar da bu üçüncü gruba dahildirler.
ayrıca bak:
168 Trafik mühendisliği
118 Tramvay ve otobüsler
128 Geleceğin demiryolları
yerlerde yalnızca elektrik ünitesi kullanılmakta, diğer zamanlarda da benzin motoru aküleri doldurmaktadır.
Hybrid kent arabası çalışmakta, kent
akümülatörler_
benzin motoru
kentlerdeki kirliliğe karşı bir çözüm olarak geliştirilmiştir. Kentlerde araba elektrik motoruyla
dışına yolculukta ise içten yakışlı küçük motor işletilmektedir. Havanın kirletilmemesi gereken
1 Hava girişi
2 Radyal kompresör 3. Kompresör türbini
4 Yakıt girişi
5 Güc türbini
6 Egzos
7 Güc çıkışı
5) Gaz türblnli otomobil motoru. 1950’de ilk gaz türbinli arabayı deneyen İngiliz Rover şirketi tarafından geliştirilmişti. Sessiz, güçlü, bakım masrafları azdır ve düşük oktanlı. kurşunsuz yakıtla çalışır. Ancak üretimi pahalıdır.
6) Katalitik dönüştürücüler. susturucuların içine yerleştirilir ve eksozdan çıkan zehirli gazları kısmen önler. İlk katalist yatağında nitrojen oksitler amonyaka indirge-
nir. hidrokarbonlar ve monoksit ise ikinci yatakta karbon monok sit ve suya dönüştürülür. En uygun katalist platindir, ancak bu son derece pahalıdır. Bu sistemin etkin-
liği kanıtlanmıştır ve bazı imalatçılar motorlarının performansını yükseltmek için eksoz gazlarındaki fazla kirliliği «temizlemede» katalitik dönüştürücüler kullanmaktadırlar.
İdeal güvenli ara- 7
da [11 yolcuların merlerle ve baş yaslarıyla korunduğu ğlam bir gövde var’. Arabanın karoseri ırbenin etkisini gidecek biçimde ya-Imıştır; çarpışma halde motor aşağı lymakta ve direksi->n mili katlanmakta-r. Bağlı olmayan ılcuların [2] görece-zarar çarpışmanın zina bağlıdır (bura-j 97 km/s), ancak ıralanmada benzer-c görülmektedir.
çarpışmanın başlangıcı
tam çarpışma
8) Katlanabilen direksiyon mili ortadan eklemlidir. Normal bir sert direksiyon mili önden çarpmada, direksiyonun parçalanmasıyla sürücüye çarpmaktadır. Katlanabilir mil ise çarpışmada bükül* mekte ve darbenin bir kısmını alarak sürücünün göğsünden yana kaymaktadır. Direksiyonun alt yarısının düz yada şilteli olması darbenin gücünü azaltmaktadır.
9) Ölümle sonuçlananı O
karayolu kazaları 1971 yılı itibariyle Avrupa ülkelerinde milyon araç başına ölü sayısı olarak gösterilmiştir. ABD’de milyonda 493, Japonya’da ise Belçika’nın iki katıdır.
10) Lastiğin patlaması hız yaparken son derece tehlikelidir.
Son zamanlarda geliştirilen bir konteynerler zinciri [A] lastik söndüğünde patlamakta [B] boşalttığı sıvı deliği kapatmakta (C) ve buharlaşarak lastiği şişirmektedir [D].
Tramvay ve troleybüs, otobüsle îiderek, daha büyük rekabet içine îirdi. Otobüslerin daha uzun bir jeçmişi vardır. İlk kez atla çekilen jtobüs, 1682 yılında, Paris’de, Blaiso 3ascal tarafından tasarlanıp ger-,-ekleştirilmiştir.
Tramvaylara Karsı Otobüs
Otobüs (latince omnibus, yani ■herkes için» sözcüğünden kaynak-anır), İngiltere’de ilk kez 1829’da »rtaya çıktı. Bu otobüs atla çekiliyordu; bunu buharla işleyen otobüs izledi. Motorlu otobüslerin oraya çıkışı ise 1895 yılını buldu. Bu arihte Almanya’da Benz tarafın-lan benzinle çalışan ilk otobüs ya-jıldı. Bu sırada tramvaylar yaygın > 1 arak kullanılmaktaydı.
Tramvaylarla karşılaştırıldığınla ilk otobüsler küçük ve gürül-ülüydü; sert lastikleri yüzünden “olcular çok rahatsız oluyordu. Vma otobüsler çok geçmeden gelişi ve tramvayların yerini almaya jaşladı. İkinci Dünya Savasını iz-eyen yıllarda belediye meclisleri ınarım için gerekli parayı ayırmak stememiş, bu yüzden de tramvay-arın çoğu işletmeden kalkmıştır.
Yollan motorlu araçlar doldurmaya başlayınca tramvaylar trafiğin tıkanmasına yol açtı. Otobüsler daha ekonomik ve daha hareketliydi. Bu nedenle de otobüsler, bütünüyle tramvay ve troleybüsün yerini aldı. Tramvaylar bazı Avrupa şehirlerinde hâlâ çalışmaktadır; troleybüslere ise Sovyetler Birliği, İsviçre’de ve Türkiye’de raslamak olanaklıdır.
Türkiye’ye ilk tramvay 3 eylül 1869’da İstanbul’da kullanılmaya başladı. Elektrikli tramvaylar 1914’te işlemeğe başladı. Ancak, kent trafiğini aksatması nedeniyle önce 12 Ağustos 1931 tarihinde İstanbul yakasından, sonra 14 kasım 1967 tarihinde Kadıköy yakasından kaldırıldı. Troleybüs ise bazı büyük kentlerde hâlâ kullanılmaktadır.
Modern tramvaylar çok gelişmiştir (3). Ancak bu konuda otobüsler daha büyük gelişmeler göstermiştir. 1920’lerin çok kapılı açık hava otobüsleri geliştirilerek günümüzde kullanılan lüks, havalandırmalı, tuvaletli, yatar koltuklu ve uzun mesafelere gidebilen otobüsler yapılmıştır (7). Otobüslerde, biletçi sistemi yerine, yolcunun otomatik makinalara ödeme yapma olanağı sağlanmıştır.
ayrıca bak:
120 Özel amaçlı taşıtlar
116 Otomobiller ve toplum
126 Demiryolu ulaşımı
İlk tramvaylar buharlı yılında, Doğu Londra’- maktaydı. Yolcular bu lokomotifler aracılıfiıy- da kullanılmıştır. Ma- lokomotif tarafından la çekiliyordu. Lokomo- kinası her 6,5 sm2’ye çekilen bir vagonda tifierin dik kazanları 50 kilo basınç ürete- oturuyorlardı. Üst katta ve tekerlekleri sakla- cek biçimde tasarım- yolculuk edenlerin koyan yan kaplamaları lanmıştı ve bir saat runması için hiçbir ön-vardı. Bu tramvay 1887 içinde 9 kg kömür yak- lem alınmamıştı.
S) Motorlu otobüsler sonlarında görülmeye .ondra ve Paris cad- başlandı. Motorları Jelerinde XIX. yüzyılın gürültülü ve koku çı-
karan cinstendi. Ancak raylarla sınırlı olan otobüs, yol olan her- tramvaylardan daha yere gidebildiğinden hızlı gelişti. Burada
görülen otobüs Birinci Dünya Savaşı başlangıcında yapılmıştır.
6) Bir sürücüden başka görevlinin bulunmadığı otobüsler kentsel kitle ulaşımında kullanılan en yeni buluştur. Yolcular bilet ücretini ya sürücüye, yada bir makinaya öder. Bu sistem, perso-
nel tasarrufu sağlar, ancak yolcuların otobüse binişlerinde gecikmelere yolaçar. Kısa mesafeler için bazı otobüs şirketleri ayakta yolculuk edilebilen otobüsler kullanmaktadır.
7) «Greyhound» oto- 8
büs ağı, bütün Kuzey Amerika bölgesine otobüs servisi sağlamaktadır. Kentlerarası ulaşımın bu türü, hem ucuz hem de güvenilir olmaktadır.
8) Ispanya’nın tatil
kenti Sitges’de bir turist otobüsü görülüyor. Bu tür araçlar turistlerin ilgisini çekmek için çok lüks bir biçimde donatılır. Amaç, hızlı bir ulaşım yerine, turistlerin çevreyi rahatça görmeleridir.
Tramvay ve troleybüs, otobüsle îiderek, daha büyük rekabet içine îirdi. Otobüslerin daha uzun bir jeçmişi vardır. İlk kez atla çekilen jtobüs, 1682 yılında, Paris’de, Blaiso 3ascal tarafından tasarlanıp ger-,-ekleştirilmiştir.
Tramvaylara Karsı Otobüs
Otobüs (latince omnibus, yani ■herkes için» sözcüğünden kaynak-anır), İngiltere’de ilk kez 1829’da »rtaya çıktı. Bu otobüs atla çekiliyordu; bunu buharla işleyen otobüs izledi. Motorlu otobüslerin oraya çıkışı ise 1895 yılını buldu. Bu arihte Almanya’da Benz tarafın-lan benzinle çalışan ilk otobüs ya-jıldı. Bu sırada tramvaylar yaygın > 1 arak kullanılmaktaydı.
Tramvaylarla karşılaştırıldığınla ilk otobüsler küçük ve gürül-ülüydü; sert lastikleri yüzünden “olcular çok rahatsız oluyordu. Vma otobüsler çok geçmeden gelişi ve tramvayların yerini almaya jaşladı. İkinci Dünya Savasını iz-eyen yıllarda belediye meclisleri ınarım için gerekli parayı ayırmak stememiş, bu yüzden de tramvay-arın çoğu işletmeden kalkmıştır.
Yollan motorlu araçlar doldurmaya başlayınca tramvaylar trafiğin tıkanmasına yol açtı. Otobüsler daha ekonomik ve daha hareketliydi. Bu nedenle de otobüsler, bütünüyle tramvay ve troleybüsün yerini aldı. Tramvaylar bazı Avrupa şehirlerinde hâlâ çalışmaktadır; troleybüslere ise Sovyetler Birliği, İsviçre’de ve Türkiye’de raslamak olanaklıdır.
Türkiye’ye ilk tramvay 3 eylül 1869’da İstanbul’da kullanılmaya başladı. Elektrikli tramvaylar 1914’te işlemeğe başladı. Ancak, kent trafiğini aksatması nedeniyle önce 12 Ağustos 1931 tarihinde İstanbul yakasından, sonra 14 kasım 1967 tarihinde Kadıköy yakasından kaldırıldı. Troleybüs ise bazı büyük kentlerde hâlâ kullanılmaktadır.
Modern tramvaylar çok gelişmiştir (3). Ancak bu konuda otobüsler daha büyük gelişmeler göstermiştir. 1920’lerin çok kapılı açık hava otobüsleri geliştirilerek günümüzde kullanılan lüks, havalandırmalı, tuvaletli, yatar koltuklu ve uzun mesafelere gidebilen otobüsler yapılmıştır (7). Otobüslerde, biletçi sistemi yerine, yolcunun otomatik makinalara ödeme yapma olanağı sağlanmıştır.
ayrıca bak:
120 Özel amaçlı taşıtlar
116 Otomobiller ve toplum
126 Demiryolu ulaşımı
İlk tramvaylar buharlı yılında, Doğu Londra’- maktaydı. Yolcular bu lokomotifler aracılıfiıy- da kullanılmıştır. Ma- lokomotif tarafından la çekiliyordu. Lokomo- kinası her 6,5 sm2’ye çekilen bir vagonda tifierin dik kazanları 50 kilo basınç ürete- oturuyorlardı. Üst katta ve tekerlekleri sakla- cek biçimde tasarım- yolculuk edenlerin koyan yan kaplamaları lanmıştı ve bir saat runması için hiçbir ön-vardı. Bu tramvay 1887 içinde 9 kg kömür yak- lem alınmamıştı.
S) Motorlu otobüsler sonlarında görülmeye .ondra ve Paris cad- başlandı. Motorları Jelerinde XIX. yüzyılın gürültülü ve koku çı-
karan cinstendi. Ancak raylarla sınırlı olan otobüs, yol olan her- tramvaylardan daha yere gidebildiğinden hızlı gelişti. Burada
görülen otobüs Birinci Dünya Savaşı başlangıcında yapılmıştır.
6) Bir sürücüden başka görevlinin bulunmadığı otobüsler kentsel kitle ulaşımında kullanılan en yeni buluştur. Yolcular bilet ücretini ya sürücüye, yada bir makinaya öder. Bu sistem, perso-
nel tasarrufu sağlar, ancak yolcuların otobüse binişlerinde gecikmelere yolaçar. Kısa mesafeler için bazı otobüs şirketleri ayakta yolculuk edilebilen otobüsler kullanmaktadır.
7) «Greyhound» oto- 8
büs ağı, bütün Kuzey Amerika bölgesine otobüs servisi sağlamaktadır. Kentlerarası ulaşımın bu türü, hem ucuz hem de güvenilir olmaktadır.
8) Ispanya’nın tatil
kenti Sitges’de bir turist otobüsü görülüyor. Bu tür araçlar turistlerin ilgisini çekmek için çok lüks bir biçimde donatılır. Amaç, hızlı bir ulaşım yerine, turistlerin çevreyi rahatça görmeleridir.
Özel amaçlı taşıtlar
Kullanılagelen otomobil, kamyon gibi araçlar sağlam ve genel olarak az eğimli yollara göre tasarlanırlar ve orta ağırlıkta yük taşırlar. Özel amaçlı taşıtta bazı ek nitelikler bulunur. Bunlar olağandışı arazide de yol alabilmeli ve sıradan taşıtların üzerinde yük kapasitesine sahip bulunmalıdır. Ekonomiyi ve hızlı gelişmeyi ve bazan da gü-venilirliliği sağlamak amacıyla özel taşttlarda eldeki parçaların en iyi şekilde kullanılmasına çalışılır.
Standart bir kamyon şasisi özel bir gövdeye takılabilir veya çeşitli treylerleri çekmede kullanılabilir
(7). Varolan parçalarla yeni bir şasiye takılabilir yada metal levhalar birbiriyle kaynatılarak monokok gövde haline getirilebilir.
Dizaynda Gözönünde Alınması Gerekli Temel Noktalar
Birinci derecede önemli olan nokta taşınacak olan yükün ne tip bir yük olduğudur. Taşınacak olan yük; diğer parçaları’ ile birlikte iki petrol araştırıcısı, 30 tonluk ağaç kütüğü veya 120 mm’lik bir top, cephanesi ve mürettebatı olabilir. Genellikle ağır yükler için büyük
taşıtlar uygundur. Bozuk yollarda büyük taşıtlar, normal taşıtlar için önemli olabilecek engebeleri daha az duyarlar. Fakat düzgün yolda özel amaçlıların geniş ve ağır olmaları manevralarını güçleştirir.
Üzerinden yol geçecek arazinin yapısı da özel amaçlı taşıtların dizaynlarında gözönüne alınması gereken noktalardan biridir. Taşıtın toprağa gömülmesini önlemek için yükü daha geniş alana yayacak bir hız gereklidir. Aracın kaygan rampaları çıkabilecek ve gevşek toprağın direncini aşabilecek bir çekiş gücü olmalıdır. Bunu sağlayacak iki yol, tekerlekleri ayrı ayrı beslemek yada tırtıllı palet kullan maktır.
Tekerlekli taşıtlar paletlilerden daha ucuz ve daha az gürültülü olmaktadır. Büyük tekerlek takıldığında küçük taşıtlar da yumuşak toprakta paletli taşıtlar kadar iyi çalışırlar. Üstelik düşük hava basınçlı lastik takıldığında zemin üzerinde çok daha rahat kayarlar. Her araziye uygun taşıtlar olarak bilinen taşıtlarda lastiklerin çok geniş olması onların direksiyonla döndü-rülmelerini zorlaştırır. Bunun yerine bir yandaki tekerlekleri frenlemek yoluyla «patinaj» dönüşü yaptırılır.
Belli büyüklük ve ağırlıkta tır-
tıllı paletler yolu tekerleklerden daha iyi kavrarlar ve paletlilerde ağırlık taşıta düzgün olarak dağılır; bu nedenlerle arazi için daha uygundurlar. Üstelik paletli taşıtlar ağır koşullarda daha az yakıt tüketirler. Yönlendirilmeleri de paletlerden birinin frenlenmesiyle sağlanır.
Arazi Kullanımında Süspansiyon
Süspansiyonun tipi taşıtın kullanılacağı pürüzlü arazide yapabileceği hıza göre seçilir. Düzgün yollar için yapılan kamyon ve otomobillerde süspansiyon esnekliği azdır. Arazide hızlı kullanıldıklarında kolaylıkla bozulabilirler. Bu nedenle, engebeli arazide kullanım için gerekli pek az ve yetersiz değişiklik yapılmış aracın süspansiyonu çok sert olacağından, sürücünün aracı hızlı kullanma olanağı ortadan kalkar. Zirai traktörler ve diğer türleri zaten süspansiyona gerek duyulmayacak kadar yavaş kullanılan taşıtlardır, bununla birlikte tekerlekli traktörlerde lastikler sıçramayı sağlayabilecek şekilde esnektir. Tırtıl paletli traktörler kolayca manevra yapamazlar; tırtıl paletin gerekli olduğu yerlerde çok yavaş kullanılırlar
1) Betan taşıyıcıları betonun uygun yerde hazırlan
başka bir yerde karış- karışımını boz- masının uygun
tırılan betonu kullanı- mamak için yol boyun- luğu taşıma
lacağı yere taşırlar. ca yavaş çalıştırılır masrafının neden ya-
Silindirler Betonun değişik bir pıldığını açıklar
3) Jeep ilk olarak
1941’de yapılmıştı. Yapılması oldukça basit ve ucuz olan bu taşıt kuvvetli, ve arazide kullanılmaya çok elverişli üstelik de bir batağa saplandığında yada hareketsiz kaldığında fazla sorun yaratmayacak kadar küçük ve hafiftir. «Jeep» ismi «özel amaçlı» anlamını taşıyan sözcüklerin (General purpose) baş-harflerinin okunuşun-
2) Paletli ticari taşıtlar karda ve çamurlu, batak yollarda kullanılırlar. Alaska’nın Arktik bölgelerinde. Ka-nada’da ve Sovyetlerde kereste endüstrisinde, benzin ve kömür araştırmalarında kullanılırlar. Küçük traktörlerden çekme kızaklarına kadar değişen; az büyüklükte. ısıtılmış personel taşıyıcılılar-dan, 40 tonluk dev yük platformlularına kadar değişen türleri vardır.
7. Elle çolıştınlon silecel
8. Katlanan ön camın dayanak yeri
9. Bocurgat
10. Emniyet kemeri
dan gelmektedir. Jeep 3 bir cok özel işlere göre uyarlanmıştır. Rüzgarlığı katlandığında ve bir makineli tüfek yerleştirildiğinde Jeep iyi bir savaş aracı olmaktadır; sedye için yapılan askılar takıldığında ise ambulans olarak kullanılır.
1 Katlanmış rüzgarlık
2. Cephane
3. Makinalı lüfek yeri
4. Telsiz
5. Anten veri
6. Ön com
Hızlı arazi taşıtlarına en iyi ör-lek tanklar gibi esnek palet ve süs-‘ansiyonlu zırhlı savaş taşıtlarıdır, lüspansiyonlar toprak atma sırasına hafriyat makinalarında kullanı-abilir, fakat henüz çalışma hızları üspansiyonlar için harcanacak pa-aya değecek kadar fazla değildir.
Küçük bir Avrupa aile otomobilinin gücü ağırlığına göre ton bama 60 BG’dür (İngiliz beygir gü-ü); spor bir limuzinin ise 180 IG’dür. Kamyonlar için ise Aymadaki son limit minimum ton ba-ına 8 BG’dür. (6 kw/ton) ve sana-iciler 38 tonluk yüklü ağırlığı olan gerekli güç 304 BG’dür) büyük amyonlarda da bu gücü elde et-lekte güçlük çekmektedirler.
Ekonomik kullanım için ticari aşıtlarda üstünlük dizel motorun-ladır. Taşıt küçük olmadıkça vea minimum ağırlık için fazla güç :erekmediğinde genellikle bu moorlar, diğer durumlarda da benzin notorları kullanılır.
Genellikle transmisyon imotor-an gelen hareketi tekerleklere ya-a paletlere ileten bağlantı) hem ol üzerinde hızlı ve hem de ara-ide ağır iş için yavaş kullanıma ygun olmalıdır. Ayrıca vinçlere ve iğer aletlere de güç sağlayabilmedir. Basit araçlar dışında, trans-
misyon genellikle motorun ağırlı-ğındadır.
Özel Amaçlı Taşıtların Yönlendirilmesi
Kısa, paletli taşıtlar transmisyon aracılığı ile değişik hızda döndürülerek yönlendirilir. Uzun ve dar bir taşıt ortada dönen ve maı-salla birleştirilmiş bir bağlantı olmak üzere iki parçalıdır ve bu bağlantı da yana yatırılarak taşıta yon verilir. Kar yada kil gibi yumuşak zeminde bu tür taşıtların verimi yüksektir. Aynı koşullarda tekerlekli bir taşıtta tekerleklerin enine geniş olmaktan çok çapının büyük olması gereklidir, fakat fazla büyük çaplı tekerleğin sığabileceği bir genişliği bulmak güçtür. Yüzeyin zayıf olduğu durumlarda lastiğin derin tırnaklı olması gerekir. Kuru kumda enli lastikler daha uygundur, fakat sürtünme yüzeyi kumu kazarak gömülmemelidir.
Özel amaçlı taşıtlarda güvenliği sağlamak güçtür. Genellikle denemelere dayanarak dizaynlarda aşırı önlemler almak, yeni parçaları gerekli olduğundan daha güçlü yapmak, taşıt çok ağır olacağı için uygun bir yöntem sayılmaz.
ayrıca bak: 118 Tramvay ve otobüsler
82 Hafriyat makinaları
84 Ağır yüklerin taşınması
100 Kayaklı gemi ve
Hoverkraft
154 Zırhlı savaş taşıtları
128 Geleceğin demiryolları
Devirme tertibatlı (damperli) kamyonların çok kısa olan gövdelerinden ötürü özel dizaynları vardır. Taşıdıkları yük küçük parçalardan oluşmuştur ve hacimlidir. örneğin kum gibi. Devirme mekanizması yalnızca şoför tarafından ve çabuk olarak boşaltmayı sağlar.
turbo-şarj dizel motor ludur. Kollu vinç tabanlığa eklenen parçalarla güçlü bir kule vince dönüşebilir.
) Coles Colossus.
inç taşımak üzere apılmış 14 tekerlekli ir kamyondur. Hidro-nömatik süspansi-onludur ve 300 beygir üçünde Rolls Royce
5) Yarış otomobille- 6) Bataklık vagonetlerinin biçimleri, onların rinde düşük basınçlı, yoldan fırlamalarını büyük lastikler bu-önler. Rüzgara karşı lunur ve sulu arazide yüzeyinin küçük oluşu insan ve eşya taşıma-ve geniş lastikleriyle alığında, derin, yu-virajlarda dengelidirler, muşak bataklıklarda yol almada kullanılır.
7) Asıl kamyonların
düz furgonlu [1], yandan girişli furgonlu [2], moloz bobin kamyonu (3). çöp kamyonu (4], devirme tertibatlı (5). açık vagonlu [6], sıvı yakıt taşıyıcıları [7]. çimento taşıyıcıları gibi çeşitli türde yapılanları vardır. Treyler [B] çekecek şekilde de yapılabilir. Bir tek çekici birkaç mafsallı çeşitli yarı-treyleri çekerek manevra yeteneği yüksek ve ekonomik olarak verimli kul lanılan bir taşıt elde edilmiş olur.
8) Bu ekip arabası 20
ton ağırlığındadır, kurşun geçmez çelikten ve camdan yapılmıştır. 15 kişilik bir ekibi taşır Bir su topu. özel püskürtücüler ve şiddetli bir siren bulunur Kargaşa bastırılmasında. kalabalığın kontrol altına alınması gibi minimum kuvvetin kullanılması istenen yerlerde görevlilerin çok işine yarar.
