PERGEL

E R G E L ; Aim. Zirkel (m), Fr. Compas (m),
İng. Compasses. Birbirine üstten eklenmiş iki koldan
meydana gelen, çember çizmeye ve küçük
mesâfeleri ölçmeye yarayan âlet. Erboğa ile üçgen
arasında yer alan, güney yarımkürede bulunan takım
yıldızına da pergel ismi verilmektedir. Pergel,
geometri şekillerinin çiziminde kullanıldığı gibi
çeşitli meslek dallarında da ölçü âleti olarak kullanılmaktadır.
Küçük doğru parçaları ve açılar
arasındaki mesâfeler de pergellerle ölçülür. Çember
veya çember yayları çizmek vâsıtasıyla çözülen
problemler vardır. Böyle problemlere “cetvel
ve pergelle çözülebilir problemler” denir. Cetvele
lüzum kalmadan yalnız pergel yardımıyla çizilen
düzlem geometriye de “pergel geometrisi”
denmektedir.
Açıların ikiye bölünmesi, bir eşkenar üçgen,
düzgün beşgen, on ve on beş kenarlı vb. çokgenlerin
çizilmesi cetvel ve pergelle çözülebilen problemlere,
herhangi bir açının üçe bölünmesi, çemberin herhangi bir sayıda eşit parçaya bölünmesi,
cetvel ve pergelle çözülemeyen geometrik problemlere
misâldir.
Pergel çeşitleri ve kullanıldığı yerler:
Ölçek pergeli: Bu pergeller bir kolludur. Genellikle
harita çalışmalarında kullanılır.
Elips pergeli: Bu pergeller elips çiziminde
kullanılır.
Yaylı pergel: Buna nokta pergeli de denir.
Uçları yay üzerine yerleştirilmiştir.
Şapkacı pergeli: Buna eskiden Fes Pergeli
denilirdi. Daha sonra şapka pergeli ismini aldı.
Sâbit pergel: Uçları sâbit ve iki kolu vardır.
Tomrukların çaplarını ölçmede kullanılır.
Taşçı pergeli: Birer uçlarının birbirine eklendiği,
diğer uçları ise sivri demirlerle bittiği,
iki cetvelden ibârettir. Taş ustaları bu pergeli dik
çıkmada ve ayrıntıları çizmede kullanırlar.
Uzunluk pergeli: İki basit koldan meydana
gelen, daire çiziminde kullanılan pergellerdir.
Nokta pergeli: Çok küçük çemberleri çizmede
kullanılır. Şehâdet ve başparmak arasında tutularak
döndürülen bir üst sap yardımıyla kullanılır
ve çizimler yapılır.
Oran pergeli: Diğer pergellere benzeyen, fakat
kollar yerine taksimatlı cetvelleri bulunan ölçü
âleti.
Üç kollu pergel: Heykeltraşçılıkla uğraşan
sanatkârlar, yapmak istedikleri resimlerin ölçüsünü
ve uzunluklarını aktarmada kullanır.