ilk hesap makinesi
1944’de programlanabilen ilk elektronik hesap ma-kinası Eniac’ın doğuşundan bu yana, bazıları kompü-ter’de insan zekâsı ile yarışabilecek bir potansiyel gördüler. “Düşünen makinalar”dan ve bir gün bunların “iktidarı devralmasından” söz ediliyordu. Diğer bazıları ise “elektronik beyin”lerin kendine öğretileni ezberleyip tekrarlayan “elektronik papağanlar” olduğunu ileri sürüyordu. Bazı araştırıcılar kompüterlere, insan beyninin yeteneklerini andıran programlar yüklediler. Örneğin 1945’den itibaren Jon von Newnann ve Oskar Morgenstern, min-max adı altında, stratreji oyunlarında olduğu gibi, bütün bir problem sınıfına teo rik çözüm getiren programlar hazırladılar. Böylece kompüterlere dikkatle seçilmiş birkaç milyon bilgi yükledikten sonra, onların mantık ve hatta zekâ denebilecek bir yetenek kazandıkları görüldü. Satranç oynayan kompüterler böyle yaratıldı. Bir araştırma alanı olarak suni zekâ doğdu. Klasik kompüterlerden farklı olarak “akıllı” kompüterler sayılar ve harfler değil, semboller kullanıyordu. Söylenen sözleri anlayan, çeviri yapan, satranç vb. gibi zekâ oyunları oynayan, teorem çözen-vb. kompüterler doğdu. Bilim dünyasında aşırı bir iyimserlik başladı, 1967’de Edinburg Universitesi’nde yapay beyin babalarından biri olan Donald Michie
10 yıla varmaz insan kadar akıllı bir kompüter yaparız” diyordu.
Bu iyimserlik hızla kayboldu. Araştırıcıların “önünde kombinezon patlaması” denen bir duvar belirdi. Yapay zekâda kullanılan programlara algoritma denir, algoritmalar, basit olasılıkların az çok eksiksiz bir şekilde bir araya getirilip (kombinezon) incelenmesinden ibarettir. Birbirini izleyen olaylarda (örneğin satranç hamlelerinde) olasılık sayısı dallanarak artar (arborizasyon), bu olasılıkları analiz etmek için gereken zaman da üslü (ek-sponensiyel) fonksiyon şeklinde artmaktadır (2n, 3″ vb). Birbirini izleyen bazı olaylarda olasılık sayısı dallanarak o kadar artmaktadır ki, bir kompüter için bile bunların hepsini analiz etmek astronomik zamanlar alıcıdır. 1961 ‘de J.Mc Carthy alfa-beta adı altında ün yapan bir algoritma keşfedip, yapay zekâ için gerekli astronomik sayıdaki olasılıkları azaltmasına rağmen, büyük çapta yapay zekâ üretimine geçilemedi. Yapay zekâ, belli merkezlerde bir laboratuvar maketi olarak kaldı veya elektronik satranç da olduğu gibi, daha çok eğlence seviyesinde tutuldu. Unutmamak gerekir ki, en iyi satranç oyuncusu hâlâ bir insandır (SSCB’den Dünya Satranç Şampiyonu Anatoli Karpov).
Yapay zekâ ile ilgili olarak eksper (uzman) sistemler doğdu. Eksper sistem belli bir konuda bugün için bilinen her şeyi içeren bir kompüter demektir. Japonya 1990’da “beşinci nesil” kom
püterleri seri halde üretmeye başlayacaktır, bu son derece güçlü kompüterler, belli alanlarda dünyanın en bü- ■ yük uzmanları seviyesinde bilgi ile donatılabilecektir.
Eksper sistemler tıp, jeoloji (özellikle petrol ve maden arama) ve makina arızalarını bulma konularında kullanılmaktadır. Bunun en güzel örneklerinden biri 1974’den beri Stanford Universitesi’nde çalışmakta olan Prospector adlı maden , arayıcı eksper sistemdir. Bu kcmpüte-re Washington eyaletinin jeolojik, jeofizik ve jeoşimik ve-
ğini bildirmiş, kazılar yapılarak bu
Mantık motoru 2 çeşit mantık kullanır, bunlara «dne zincirleme» ve «arkaya zincirleme» denmektedir. Yukarı şekilde öne zincirleme görülmektedir. Bilgi bazı şu verileri içermektedir: (Okların üzerine bakınız) R4=B doğru ise X doğru, R7=C doğru ise D doğru, R5=D doğru ise E doğru, Rl=B, D ve E doğru ise F doğru vb. Bu şekilde H amacına varılır. En soldaki B ve C olay bazını ,Rl — Ro bilgi bazını oluşturur. H’dan başlayıp B ve C’ye varılması ise arkaya zincirlemeyi oluşturur.
SP: Hangi konuda çalışmak istiyorsunuz? Dr: Sarılık. 38 yaşında erkek. 3 aydır şiddetli halsizlik. 3 aydır iştahsızlık. Kilo kaybı, SP: Kaç kilo vermiş? Dr-, 20 kg. 4 gündür şiddetli kusmalar. Sp: Kusmaya neden olan bir şey var mı? Dr. Yok. Ağrı yok. Vücut sıcaklığı normal. 8 gündür koyu idrar ve sarılık. Sp: Bir günde ne kadar idrar çıkarıyor? Dr. Normal. Kaşıntı yok Stop. (Dr. Bu şekilde elinde başka bilgi olmadığını bildiriyor. Sphynx ek bilgiler istiyor) Sp: Şuur bozukluğu var mı? Dr. Hayır. Sp: Karaciğer nasıl Dr: Büyük, düz, ağrılı. Sp: Safrakesesi büyük mü? Dr: Hayır. Sp: Murphy işareti var mı? Dr: Hayır. Sp: Daha önce Hepatit (viral sarılık) geçirmiş mi? Dr: Evet. Sp: Ne zaman. Dr: 3 ay önce. Sp: Hangi tip hepatit. Dr: Hepatit B. Diyet yok. Alkolizm yok. Sigara yok. Sp: Safrakesesi ağrımış mı? Dr: Hayır. Sp: Alfa-feto-protein ölçtünüz mü? Dr: Hayır. Sp: Karından su toplamış mı? Dr: Evet. Sp: Fibroskopi yaptınız mı? Dr: Hayır. Sp: Hepatit şüphesi. Siroz şüphesi, Karaciğer kanseri şüphesi, teşhis: Hepatit (viral sarılık) sonrası siroz. Sphynx, 3 teşhisden şüphe etmiş ve en muhtemel teşhis olarak hepatit sonrası siraz’u vermiştir.
Şekilde görüldüğü gibi eksper sistemlerde bir konu ile ilgili bütün bilgilerin yüklendiği bir bilgi bazı araştırılan olayla ilgili bilgilerin yüklendiği bazı ve mevcut bilgileri belli bir olaya uygulamak için mantık motoru vardır. Aracılar insan-makina iletişimini sağlamaktadır.
Şimdi Mycin adlı eksper sistem ile mikroplu bir hastalığın nasıl teşhis edildiğini kısaca görelim : MCYCİN: Tedavi tavsiyelerim şu mikroplardan birine yönelik olacaktır: 1° Pseudomonas 2° Bacteroides. 3° Enterobacter 4° Proteus 5° Klebsiella 6° Escherichia. Hastalığın ağırlık derecesini 0-4 derece üzerinden verirmisiniz? Dr. 3. MCYCİN: Herhangi bir antibiyotiğe alerjisi var mı? Dr-, Yok. MCYCİN: Ağırlığı nedir? Dr. 70 kg. MCYCİN: Tedavi taksiyem: 1 2 34 5 6’yı kapsamak üzere gentamyein 120 mg/gün IV, 10 gün. Böbrek ye.mezliği varsa dozu azaltın… MCYCİN: Enfeksiyon hastanede iken mi alınmış? Dr: Neden? (Bunu bilmek neden önemli?) THEİRESİAS (Mcycln’e eklenmiş bir program, mantiR motorunun bir soruyu ne* den sorduğunu açıklar): Bu mikrobu, sınıflandırmaya yarayacaktır. Halen biliyoruz ki bu mikrop 1° Basildir (uzun bakteri) 2° Gram boyası ile boyanmıyor (gram negatif) 3° Hava ile veya havasız yaşayabilir. Bu enfeksiyon hastanede alınmadı ise hemen hemen nusudur, mikrobun bir Psaudomonas olma oîas;î;ğı
.V 1
Dazını, K1-R9 bilgi bazını oluşturur. H’dan başlayıp B ve C’ye varılması ise arkaya zincirlemeyi oluşturur.
47
Şubat 1985