PUSULA

PUSULA; Aim. Kompass (m), Fr. Boussole (m),
İng. Compass. Dünyânın manyetik sahasının yönüne
tâbi olarak ibresi dâima sâbit doğrultuda kalmak
sûretiyle yön gösteren bir cihaz. Pusulanın ibresi
tam ortasından sürtünmesiz iğne yatak ile askıya
alınmış manyetik metal bir çubuktur. Dünyânın
manyetik çizgileri bu metal çubuğu boydan
boya geçmek istediklerinden, çubuk, manyetik
çizgilerin yönünde dönerek durur. Dünyâ manyetik
çizgileri güney kutbundan çıkıp, atmosferde büyük
bir dâire çizerek kuzey kutbuna girerler. Dünyânın
manyetik alanı kutuplarda içe basılı bir elipsoid
biçimindedir. Bu manyetik sahanın, ergimiş
hâlde bulunan magmada dolaşan akımlardan meydana
geldiği sanılmaktadır.
Târihi: En ilkel pusula suda yüzen bir tahta
üzerine tutturulmuş mıknatıs taşından ibârettir.
Çok eski zamanlarda dahi pusula bilinmekteydi.
Yönler: Pusulanın denizcilikte ve muhtelif
yerlerde kullanılmasının artması ile 1 2 . yüzyılda
pusulanın gösterdiği yöne göre çeşitli istikâmetlere
isimler verilmiştir. Meteorolojide rüzgâr gülü
olarak bilinen yönler, 32 değişik isim almış olup
derece aralıkla bir dâire üzerinde sıralanmıştır. Pusulada
yönler güney veya kuzey kutbundan derece
olarak ifâde edilir. Meselâ kuzeydoğu yönü (kuzey
45° doğu) şeklinde târif edilir. 1920 senesinden
sonra alman umûmî kararla, yön azimut olarak seçilmiş;
dereceler kuzey sıfır olmak üzere saat yönünde
büyüyen dereceler şeklinde doğu 90°, güney
180°, batı 270° olarak kabul edilmiştir.
Yapısı: En basit şekliyle pusula, ortasından
dengeye alınmış mıknatıslı bir çubuk ibreden ibârettir.
İbrenin etrafında ayrıca yönlerin derecelerini
gösteren bir kadran bulunur. Pusulada ibrenin kuzeyi gösteren ucu umûmiyetle boyalı veya karanlıkta
da görülmesi için fosfor bileşimli madde ile kaplıdır.
Modem pusulalar, döner gösterge kadranı şeklinde
yapılır ve bir sıvı içerisinde muhâfaza edilir. Sıvının
görevi, sarsıntıları önlemek ve sönümlendirmek
içindir. Sürtünmeyi azaltmak için elmas yataklar
kullanılır. Pusulalar, kullanma maksadına göre farklılıklar
gösterir. Genel olarak kara, gemi ve uçak
tipi pusulalar vardır. Denizde gemilerde kullanılan
pusulalarda baş-kıç ve sancak-iskele sallanmalarını
karşılamak ve pusulanın daima yatay durmasını
sağlamak için halka düzeni kullanılır. Uçak pusulalarında,
yerden yayın yapan radyoda yayın yönünü
gösteren ayrıca bir ibre bulunur.
Pusula hatâları: Pusula hatâları genel olarak
sapma, değişme ve dönme hatâsı olarak üç sınıftır.
Sapma hatâsı, dünyâ manyetik sahasının
ekvatordan kuzeye ve güneye gittikçe yoğunluk ve
açısının değişmesiyle ilgilidir. Dünyâ manyetik
saha kuvvetinin dik bileşeni ekvatorda sıfırken
kutuplara doğru gittikçe büyür. Pusula ibresini
asıl çeviren kuvvet, manyetik sahanın yatay bileşeni
olduğu için kutuplara doğru zayıflayan bu
yatay bileşke kuvveti, ibrenin tam kutbu göstermesine
yetmez. Pusula ibresinin enlemlere göre kutuplan
gösterirken yaptığı bu hataya sapma denir.
Her şehrin bulunduğu enlem derecesine göre sapma
açısı vardır.Değişme hatâsı, pusulanın bulunduğu yerde
çok miktarda demir aksam olması veya elektrik
akımı taşıyan kabloların bulunmasından doğar.
Dünyâ manyetik sahası, demir kütleler ve akım taşıyan
kablolar tarafından etkilendiği için pusula
gerçek yönü gösteremez. Bu tür hatâ, pusula yanına
konulacak tashih mıknatıs çubuklan ile giderilir.
Dönme hatâsı, pusulanın âni hareketlerle ibresinin
dünyâ manyetik sahası yatay bileşkesinin etkisinden
kurtularak dönmesinden ileri gelir. Gemi
ve uçak gibi ivme ve sallanma özelliği taşıyan araçlarda
dönme hatâsı çok olur. Bu hatâ jiroskoplu
pusulalar kullanılarak önlenir. Modem pusulalar
jiroskoplu yapılmaktadır. (Bkz. Jiroskop)
Jiroskoplu pusulada sürtünmesiz iki elmas yatak
arasında çok yüksek devirle dönen bir rotor
vardır. Rotor iki adet halka arasında dengeli bir şekilde
askıya alınmıştır. Halkalar birbirine dik iki eksen
etrafında dönebilirler. Halkalarının dönme eksenleri
birbirine dik ve rotor ağırlık merkezinde
kesişirler. Halkaların görevi her yöndeki sallanmanın
rotora intikâlini önlemektir. Rotor yüksek devirle
dönerken, rotor muhafazasına dışardan gelen
hiçbir kuvvetle dönüş düzlemi değiştirilemez, böylece
dönüş ekseni sâbit bir noktayı gösterir. Buna jiroskobun
atâlet prensibi denir. Dönüş eksenini değiştirmek
için rotora doğrudan doğruya kuvvet tatbik
etmek gerekir. Rotor dönüş ekseni, tatbik edilen
kuvvete dik doğrultuda hareket eder. Jiroskobun
bu özelliğine, jiroskop yön sakmımı denir. Jiroskobun
yön sakmımı prensibinden istifâde edilerek
her enlem için rotor yönü hassas bir şekilde kuzeyi
gösterecek şekilde ayarlanabilir.
Pusula ile jiroskobik pusula arasındaki fark, birinin
dünyâ manyetik kutbunu, diğerinin ise ideal
kuzey olarak kabul edilen ve coğrafik kutbu göstermesidir.
İki kutup arasında belli bir açı vardır.