SAKARYA
SAKARYA İlçeleri listesi ve sakarya ili tarihi
, Marmara Bölgesi’nin kuzeydoğusunda il. Batıda Kocaeli, güneyde Bilecik, doğuda Bolu illeriyle sınırlanır. Kuzeyde, Kefken doğusunda Delikkaya Burnu’ndan Melen Deresi ağzına kadar Karadeniz’e açılır. Adını, il topraklarını gü-ney-kuzey doğrultuda keserek Karadeniz’e dökülen ırmaktan alır. İlin
güney kesiminde yüksek dağlardan oluşan engebeler vardır: Karadağ, Geyve Boğazı’nın batısında Samanlı Dağları’nın doğu uzantıları vb. Orta ve kuzey kesimleri, ova düzlükleri ortasında ada gibi yükselen bazı tepelik alanlar dışında, Sakarya ve kollarının meydana getirdiği geniş, yeni alüvyonlarla örtülü düzlüklerle kaplıdır; bu düzlükler Sakarya ili yer şekillerinde egemendir. Bu geniş düzlükler, bugün alanı çok azalmış olan bataklıklar ve koruluklar dışında, Türkiye’nin başlıca tarım alanlarından biridir. Sakarya ili iklimi, il topraklarının Karadeniz ve Marmara arasında bir geçiş yeri üzerinde bulunmasının yarattığı etkileri yansıtır.
İl topraklarının coğrafi merkezinde bulunan Adapazarı’nda en soğuk ve en sıcak ayların ortalamaları sırasıyla 5,8 ve 22,8 derecedir (aynı değerler Zonguldak’ta 21,6° ve 6°; İstanbul’da 5,4° ve 23,4°) Yıllık yağış tutarı 797 mm.dir; bu yağışın % 37,7’si kış, %18’i yaz mevsiminde düşer. Ana akarsu, 160 km.lik aşağı çığırıyla Sakarya’dır. Osmaneli’ nin kuzeybatısında Sakarya il topraklarına giren Sakarya Irmağı, Me-kece-Pamukova Ovası’ndan geçtikten sonra, Karadağ ve Samanlı dağları arasındaki Geyve Boğazı’na girer. Dik yamaçlarıyla derin bir vadi oluşturan boğazı geçtikten sonra, Doğançay’ın kuzeyinde geniş aşağı ovasına ulaşır. Bir dizi menderesler çizerek, il merkezinin doğu kenarından geçer ve Karasu kasabası yakıcında denize dökülür. İlde aldığı en önemli kolları: sağdan Mudurnu ile soldan, Sapanca Gölü’nün ayağı Çarksuyu’dur. Sapanca Gölü’nün batı yarısı da il toprakları içinde kalır. Sakarya, 4.817 km.2 yüzölçü-müyle Kocaeli, Rize ve Trabzon’ dan sonra Türkiye’nin dördüncü küçük ilidir. 1954’te il haline getirilmiştir. İlin toplam nüfusu 683.061’dir (1990). Buna göre nüfus oldukça yoğundur (km.2’ye ortalama olarak 142 kişi düşer). 1985 nüfus sayımında 610.500 (km.2’ye 127 kişi), il merkezi Adapazarı, Çarksuyu üzerinde ve Sakarya Irmağı’nın hemen batısında, büyük bölümüyle ovada, bir bölümüyle de güneybatısındaki tepeler üzerinde kurulmuştur. Ulaştırma bakımından avantajlı il merkezlerimizden biridir: 9 km.lik bir şube hattıyla Arifiye’de ana demiryoluna bağlı olduktan başka, muntazam şoselerle bir yandan 5 km. güneyindeki Ankara-istanbul şosesine, öte yandan da ilçelerine ve komşu illere bağlanır (Karasu’da Karadeniz kıyısına; Akçakoca ve Ereğli’ye; Kaynarca, Kandıra üzerinden Şile ve İstanbul’a; Doğançay. Pamukova, İznik üzerinden Marmara Bölgesi’ne; Bilecik, Bozöyük üzerinden Eskişehir’e). Aşağı Sakarya üzerinde, havzanın gerçekten “pazar”! olan Adapazarı, bu rolünü öteden beri oynamaktaysa da, özellik-
le 20. yüzyılın başlarından beri gelişip büyümeye başlamıştır. Gerek kırsal ve gerekse kentsel nüfusunun önemli bölümü, çeşitli tarihlerde Balkanlar’dan ve Kafkasya’dan gelen göçmenlerle, daha yakın tarihlerde Türkiye’nin öteki bölgelerinden (özellikle Doğu Karadeniz’den) gelmiş olan kişilerden meydana gelir. 20. yüzyılın başlarında birkaç bin nüfuslu bir yerleşme olan Adapaza-rı’nın nüfusu 1927’de 22.500’e ulaşmış ve bu tarihten beri gelişme hızı artarak 1980’de 130.000’i geçen nüfusuyla Türkiye’nin büyük il merkezlerinden biri olmuştur. Kent merkezi ve köyler Kuzey Anadolu kırık hattına yakın bulunmaları ve çoğunlukla yumuşak bir zemin üstünde kurulmuş olmaları nedeniyle depremlerden zaman zaman zarar görür. Sa-karyaV sanayi bakımından komşusu Kocaeli kadar değilse de, oldukça ileri düzeyde illerimizden biridir, başlıca sanayi kuruluşları şunlardır: Adapazarı Vagon Fabrikası, şeker fabrikası, Zirai Donatım Kurumu’ nun tarım araçları fabrikası, oto lastiği, yem, asit, şişe fabrikaları; tuğla-kiremit ve öteki inşaat malzemeleri imalathaneleri ve daha küçük birçok sanayi kuruluşu. Sakarya ili topraklarının tarım bakımından bölünüşü şöyledir: Orman % 35, tarla % 26,5, nadas % 6,4, bağ-bahçe % 10,8, çayır-mera % 3,1 ve yararlanma dışı topraklar % 18,1. Bu bölünüşe göre, Sakarya orman bakımından oldukça zengin illerimiz arasındadır. Öte yandşn ekili-dikili toprakların alanı da % ’40’a yaklaşır ki, bu da oldukça yüksek bir orandır. Tarım ürünleri çeşitlidir. 1980 yılı verilerine göre 329.357 ton kadar olan tahıl üretiminin en büyük bölümü buğday (124.415 ton) ve mısırdır (191.912 ton). Türkiye’de mısır üretiminin en fazla ve özellikle üretimin en kararlı olduğu ildir. Bunun nedeni, bir yaz bitkisi olan mısırın, örneğin Doğu Karadeniz’de olduğu gibi, yalnız yaz yağışlarına bağlı kalmaması, taban suyu bol ve yüzeye yakın bir ovada yetiştirilmesidir. 2.100 ton kadar olan baklagiller üretiminin 1.800 tonu fasulyedir. Sanayi bitkileri içinde şekerpancarı baş yeri
alır (280.000 ton); bunu ayçiçeği ler. Patates başta olmak üzere çeşit sebze yetiştirilir. 175.000 olan .toplam meyve üretim’ üzüm, fındık ve elma başta Hayvancılık tarım kadar önemli ğildir.
SAKARYA’NIN İLÇELERİ
İlçe N
Merkez (Adapazarı)
Akyazı
Ferizli
Geyve
Hendek
Karapürçek
Karasu
Kaynarca
Kocaali
Pamukova
Sapanca
Söğütlü
Taraklı
Toplam (1990):
68
SAKARYA SAVAŞI, Kurtuluş şı’nda Türk ve Yunan orduları sında geçen meydan savaşı Ağustos – 13 Eylül 1921). Birin İkinci İnönü Savaşı’nın yenilgiyle nuçlanması üzerine, kesin sonu mak için seferberlik ilan eden Y‘ nistan, kuvvetlerini on bir tüme“ kardı. Avrupa devletleri ve öz İngiltere’nin açık destekleriyle, san ve top bakımından iki, ma’ ‘ tüfek bakımından on kat üstün d ma geldi. Ankara henüz, düzenli du kuruluşunu tamamlayama askeri donanım eksikliklerini gi memişti. Bu amaçla merkez ord nun 3. Kafkas, 15. Piyade ve 14. vari tümenleri, Garp Cephesi mandanlığı emrine verilerek, cephe, tam olarak örgütlenm on beş piyade, iki süvari tüme bir süvari tugayı gücüne eriştiril di. Bu kuvvetler İnönü-Kütahya-ğer hattında olası bir saldırıya savunma düzeninde yerleştiril Kısa sürede sonuç almak ist Yunan kuvvetleri 10 Temmuz’ güney kanattan 6 tümen, ceph 5
Paşa’nın buyruğuyla Sakarya Ir-jı’nın gerisine çekildi. Sakarya’ ı Eskişehir’e dek uzanan geniş alan Yunan kuvvetlerinin eline ti. Türk ordusu bu mevzilerde ınma hazırlıklarına girişti. 5 stos günü TBMM, Mustafa Ke-re başkumandanlık görevini ver-Başkumandanlığın yayınladığı iyle (Tekâlifi Milliye Emirleri), 1ik çağında olan herkes silah çağrıldı ve halkın elindeki tüm in, yiyecek, giyecek ve araçlar-ı yurt savunmasına katılması is-İstiklal mahkemeleri kuruldu Güney Cephesi’nden iki tümen, ‘:ez ordusundan da bir tümen alayla savunma hattı güçlendi-Eksikliklerini gidermek isteyen kuvvetlerinin 25 günlük du-nası, Türk ordusu için gerekli Fi sağladı. 14 Ağustos günü Yu-birlikleri Sakarya yönünde hare-geçtiler. Ancak, Türk ordusu-savaş düzeni ve düşünceleri jnda tam olarak bilgi edine-üerdi. Mihalıçcık-Sarıköy-Sivri-hattındaki örtme (oyalama) rini esas savunma hattı sandı-8u hatta geldiklerinde durumu jrsa da, yeni bir düzen kuronları geciktirdi. 23 Ağustos ; iki ordu Sakarya boylarında ştı. Türk ordusu 164 top, tüfek, 241 ağır makineliden bir silah gücüne sahipti. Yu-ordusunun gücü top ve tüfek jan iki kata erişiyordu ve
6.000 hafif makinelisi vardı, kuvvetleri bakımından ise, ordusu üstündü. Yunan ordu-kanadı çembere alarak, gü-Ankara’ya ulaşmak istiyor–25 Ağustos günleri yoğun alarla geçti. Kimi mevziler kez el değiştirdi. 31 Ağustos sona ererken, planladığı başa-edemeyen Yunan ordusu-jırıları yavaşladı. 7 Eylül gü-sol kanattaki Yunan birlikleri /e başladı. 10 Eylül’de Türk Beylikköprü yönünde karşı geçti. Duatepe ele geçiril-sonra, merkez ve sol kanat-karşı saldırıya kalkıldı. 12-13 gecesi Sakarya’nın doğusu kuvvetlerinden temizlenmiş-
ti. Ancak, önemli eksiklikleri olan Türk ordusu, Yunan kuvvetlerini Eskişehir’den öteye izleyemedi. Sakarya Savaşı sonunda Yunan ordusunun insan kaybı 15.000 ölü ve
25.000 yaralıydı. Başarılı bir yaygın savunma savaşı gerçekleştiren Türk ordusunun ise 3.282 şehit ve 13.618 yaralısı vardı. Sakarya Savaşı, Kurtuluş Savaşı’nda bir dönüm noktası oldu.
SAKIZ ADASI (Yunanca: Khios), Ege Denizi’nde Türkiye’nin batı kıyıları önünde Yunan adası. Uzunluğu 48, genişliği 13-25 km.; yüzölçümü 840 km.2, nüfusu 65.000, merkezi, doğu kıyıda Kastron’dur. Yakınında bazı adalarla Yunanistan’ın bir yönetim bölgesini oluşturur. Dağlık, toprakları bitek bir ada olan Sakız’ın başlıca ürünleri çeşitli meyveler ve zeytindir.
tümenle saldırıya geçtiler. Bir ta süren yoğun savunma savaş! dan sonra Türk ordusu, Mustafa