SEBEB-I TAHRİR HÜKMÜ
Osmanlı’da kullanılan vesika çeşiderinden beşincisi olarak anlatacağımız Sebeb-i Tahrir Hükmü denilen vesikalar, ferman ve beratlar gibi padişahın tuğrasını taşırlar. Maliye’de hazırlanan ve temessül؟/senet yerine geçen bu belgeler “Sebe-i tahrir” ifadeleriyle başladığı için beratlara benzese de karakter itibarıyla farklıdır. Beratlar, padişah tarafından bir vazife, hizmet ve memuriyete tayin, bir gelir tahsisi, bir şeyin tasarruf hakkını ve bir şeyden muafiyeti gösteren vesikalar iken Sebel-i Tahrir Hükmü hâzinenin teslim^ mahsup işlemlerini ifa maksadıyla düzenlenirdi.
Sebel-i Tahrir Hükümleri cizye, avarız gibi devlet tarafından toplanan vergilerin veya mukataa tesitlerinin doğrudan hâzineye girmesi durumunda verilirdi. Ayrıca kale muhafızları ve yniçerilerin maaş veya diğer ihtiyaçlarını karşılamak yahut sefer için yapılacak masrafların hâzineye girmeden, mahallinde bir mukataa geliriyle takas olunması ile bütçenin gelir-gider şeklinde mahsup yapılması halinde verilirlerdi.
Sebeb-i Tahrir Hükümlerinin Rükünleri
Sebeb-i Tahrir Hükmü’nde birinci rükün olan davet (dua) rüknü, belgenin üst tarafında bulunmaktadır. Davet rüknü fermanlarda olduğu gibi hüve, hüve’lganî şeklindedir.
Örnek vesika, Kütahya Gediz Şaphanesi ile ilgilidir. Şaphane emini Mehmed Haşan ile Ali tahvillerinden, belgede isimleri yazılı kimselerin zimmetinde olan miktarı belli meblağın hâzineye teslim olunduğuna dairdir.
Belgemizde birinci rükün “Hüve” seklindedir rükün olan tuğra Dördüncü Murad Han’a aittir.
Mâliyeden yazılan ferman ve beratlarda olduğu gibi Sebet>i Tahrir Hükümlerinde de tarih, tarihçi kaleminde atılmıştır.Müteakiben mahalk tahrir olarak adlandırılan hükmün yazıldığı yer zikredilmiştir:
DEVLET KALEMLERİNDE GÖRÜLEN HER İSİ İNCEDEN İNCEYE KAYIT ALTINA ALAN OSMANLI DEVLETİ, GÜNÜMÜZE, ÜZERİNDE 200 YILLIK MUAMELELERİ GÖREBİLECEĞİMİZ VESİKALAR BIRAKMIŞTIR. EVRAK TAKİBİNDE GÖSTERİLEN BU HASSASİYET, SUISTIMALE EN MÜSAİT NESNE OLAN PARA İLE ALAKALI MESELELERDE HAD SAFHADADIR. BU AYKI VESİKA çeşidimiz, BİR NEVİ SENET DEMEK OLAN SEBEB-I TAHRİR
Mahsubu yapılan meblağ ile ilgili sebeb-i tahrir hükmünün arkasındaki not:” An-mâl-i avârız-ı nüzül-i Diyârbekir sene [1]136 berây-ı ücret-i nakliye-¡ zehâyir-i Nişli Mehmed Ağa, Guruş-ı esedî 3208″ BOA, IE.AS, 66/5924
ÖRNEK VESİKADA RÜKUNLAR:
- Rükün: Davet (dua). “Hüve”
- Rükün: Tuğra.
Dördüncü Murad Han’a aittir: “Şah Murad bin Ahmed Han eknuzaffer dâima”.
3* Rükün:
“Sebeb-i tahrîr-i tevkici refî‘-i hümüyün oldur ki” formülü.
4* Rükün: Nakil.
“Kütahya Sancağı’nda Şaphâne-i Gedos ve tevâbi‘i mukâta‘âtma” şeklinde mukataa ismiyle başlamıştır.
5* Rükün: Te’kid.
“Şöyle bileler, alâmet-i şerife i‘timâd kılalar” şeklindedir.
6٠ Rükün: Tarih.
“Tahrîran fL’l-yevmi’t-tâsi‘ aşer şehr-i Rebî u’Levvel sene hamse ve erbain ve elf’ [19 Rebî،u’l-ewel 1045].
- Rükün: Yazıldığı yer.
“Be-makânvı Kostantiniyye el-mahrûse”.
Sebeb-i Tahrir Hükümlerinde Muamele Kayıtları
Sebeb-i Tahrir Hükümlerinin arka yüzlerinde defterdar imzaları, “Sahh” ve “Sâliyâne” gibi notlar ile tarih bulunur، Bunlar genellikle hükmün yazısına göre ters istikamettedir.
Sebeb-i Tahrir Hükümlerinin büyük kısmında hâzineye teslimatın yapıldığını gösteren kayıtlar bulunmaktadır. Bu kayıtlar bazen: “Mahallinde mukayyeddir”, “der٠ muhâfazaA KaVa-yı Hanya” şeklinde hükmün mahiyetini açıklayıcı kısa bilgiler olabildiği gibi bazen de
“Bostancılar mevâcibi, an-mâli hazîne, vâcib, sene 1114. 1, Para 10, Guruş 8333”,
“An-mâli avârıZ’i nüzül’i Diyârbekir sene [1]136. Berây-ı ücret’i nakliyeci zehâyirA Nişli Mehmed Ağa, Guruş’i esedî 3208”
gibi mahsubu yapılan meblağın hangi mukataaadan mahsub yapıldığını ve miktarını gösteren kayıtlar bulunur.
Yine bir kısım Sebebi Tahrir ^kümlerinde mahsub edilen paranın tamamen ödendiğini belirten, “Derûn-ı fermân-ı âlîde mastûr olan akçe bıt-tamâm ve’l’kemâl ahz ü kabz olunup ve sebeb-i tahrîr huzûr-ı Müslimînde teslîm olunduğunda işbu mahalle şerh olunmuştur” şeklinde kayıtlar vardır. Mukataayı tasarruf eden bazı mükelleflerin ödeycekleri parayı kadı huzurunda ödeyerek hüccet almayı tercih ettikleri de görülmektedir. Hüccetin tarihi her zaman hüküm tarihinden sonra gelir.
Sebebi Tahrir Hükümlerini beratlardan
ayıran en bariz özellik ise te’kid rüknünden
hemen önce yer alan utemessük olmak içün
işbu hükm4 şerîfim verildi” cümlesidir
