ŞİLİ
DEVLETİN ADI ……………………………………..ŞUi
BAŞŞEHRİ……………………………………. Santiago
NÜ FU SU……………………………………. 11.500.000
YÜZÖLÇÜMÜ…………………………..756.945 km2
RESMÎ DİLİ ………………………………..İspanyolca
DİNİ ………………………………………………Hristiyan
PARA BİRİMİ ………………………………………. Peso
Alm. Chile Fr. Chili (m). İng. Chile.
Amerika kıtasının güneybatı kıyısında yer alan
bağımsız bir devlet. Batıda ve güneyde Pasifik Okyanusu,
doğuda Arjantin, kuzeydoğuda Bolivya ve
kuzeyde Peru ile komşu olan Şili, 18° ve 56° güney
enlemleri ile 67° ve 75° batı boylamları arasında yer alır.
Tarihi:
Kuzey Şili 1536-40 yıllan arasında İspanyollar tarafından
fethedilinceye kadar İnkaların idaresinde idi.
Güneydeki Araucanian yerlileri Ondokuzuncu yüzyıl
sonlarına kadar mukavemet ettiler. İspanyollar 1541’de
bugünkü başşehir Santiago şehrini kurarak Şili’yi bir
sömürge haline getirdiler. Fransa ve Amerika’daki ihtilâller
önce reform, sonra bağımsızlık hareketlerine
sebeb oldu. Napolyon’un 1808’de İspanya’yı istilâ
etmesi ayaklanma için fırsat sağladı. 1810-18 yılan arasındaki
mücadeleden sonra Şili Ispanya’dan bağımsızlı
ğını elde etti. Bağımsızlıktan sonra Şili iç kanşıklıklar,
dış savaşlar ve geniş ölçüde değişik siyasî görüşlere
sahip hükümetlerle idare edildiğinden istikrarsızlığa
uğradı. 1879’d* kuzeydeki zengin nitrat yatakları üzerindeki
Bolivya ve Peru ile anlaşmazlık Pasifik Savaşı ile
neticelendi. 1884’de Bolivya ve Peru mağlup olunca,
zengı.» .naclen yataklan Şili’ye kaldı. 50 yıldan fazla bir
süre boyunca, Arjantin’le sınır anlaşmazlıklan 1902’ye
kadar devam etti. Şili Birinci Dünya Harbi’nde tarafsız
kaldı. İkinci Dünya Harbi’nde ise 1945 Nisan’ında
Japonya’ya savaş ilân etti. Aynı yıl Temmuz ayında
kurucu üye olarak Birleşmiş Milletler Teşkilâtına katıldı. 1964’de işbaşına gelen hükümet yabancılara ait
madenleri yavaş yavaş devletleştirmeye başladı. 1970’
de Lâtin Amerika’da ilk olarak Sosyalist Salvador
Ailende, marksist bir devlet başkanı oldu. Ailende devletleştirme
hareketlerini hızlandırdı. Marksist Ailende’
nin üç senelik iktidarında Şili’nin ekonomisi çok daha
kötüleşti. Kamyon şoförlerinin başlattığı grev bütün
ülkeye yayıldı. Ev kadınları boş tencerelerle sokağa
döküldüler. Şili grevler anarşi ve terör ülkesi haline
geldi. 1973’te Şili Silâhlı Kuvvetleri darbe ile iş başına
geçti. Ailende başkanlık sarayının uçaklarla bombalanması
sırasında öldü. Askerî idare 1983 senesine kadar
devam etti. General Pinochet’in 1980 Anayasası’na
göre 1989 senesine kadar Şili Devlet Başkanı olarak ve
büyük yetkilerle iş başında kalması kabul edildi.
Pinochet idaresinin Şili ekonomisini düzeltememesi
üzerine gösteri, grev ve sabotajlar yeniden hızlandı.
Pinochet ile mücadele edenler Ailende taraftan marksist
ve komünistlerdi. Allende’nin siyasî ve askerî yakınlan
Şili dışından Şili’deki anarşi ve terörü idare
etmektedirler. Şili tam istikrarlı bir duruma henüz
gelemedi.
Fizikî Yapı:
Pasifik kıyısı boyunca 4200 km. boyunca uzanan
Şili, batıda Okyanus ve doğuda And Dağlan’nın yüksek
tepeleri arasında kalmakta olup, ortalama 180
km.’lik bir genişliğe sahiptir. Ülke birbirinden oldukça
farklı üç bölgeye ayrılır: Kuzey Şili, Orta Şili ve Güney
Şili.
Kuzey Şili, Peru sınınndan La Serena şehrine kadar
uzanır. Bu bölgede dünyanın en kurak yerlerinden biri
olan Atacama çölü ve ülkenin en yüksek noktası olan
Cerro Ojos del Salado (6873 m.) tepesi bulunur.
Orta Şili, La Serena şehrinden Chiloe adasına kadar
uzanmakta olup, ülkenin en önemli bölgesidir. Büyük
kısmı Santiago ve Concepciöon arasında yer alan merkezî
vadidir. Temuca şehrinin güneyinde çok sayıda göl
ve her mevsim üzerinde kar bulunan volkanlar
mevcuttur.
Güney Şili, Chiloe adasından Amerika’nın en
güneyde kalan noktası Hom burnuna kadar uzanır.
Burası büyük ölçüde fıyordlu ve dağlık bir bölgedir.
İklim:
Şili’de iklim bölgelere göre oldukça büyük farklılıklar
arz eder. Kuzey Şili’de iklim oldukça kurak olup,
Atacama çölüne hemen hemen hiç yağmur düşmez. Çöl
şartlan güneye doğru Calderaya kadar devam eder.
Yağış miktarının 141 mm. olduğu La Serena’dan itibaren
güneye doğru yağış süratle artar. Valdivia’da yıllık
yağış miktan 2707 mm.’ye ulaşır. Maksimum yağış
Bahia Felix’de 5380 mm. olup, Güney Şili dünyanın en
fazla yağış alan yerlerinden biridir.
Tabiî Kaynaklar:
Şili topraklarının yaklaşık dörtte biri ormanla kaplıdır.
Ormanların çoğu sert tahtalı ağaçlardan meydana
gelmiştir. Şili’de bulunan belli başlı vahşî hayvanlar
puma, kurt, geyik ve yaban kedisidir.
Ülke oldukça fazla yeraltı zenginliklerine sahiptir.
İşletilen başlıca madenler: Bakır, molibden, gümüş, nitrat,
iyot, demir, maden kömürü, gaz, altın, kobalt,
çinko, mangenez, borat, mika, civa, tuz, kükürt ve
mermerdir. Bakır dünyada çıkanlan miktann % 10’
nunu, iyot ise yansını teşkil eder.
Niifus ve Sosyal Hayat:
11.500.000 nüfuslu Şili’nin büyük çoğunluğu (% 81)
şehirlerde yaşar. En büyük şehir 3.448.700 nüfuslu Santiago
olup, diğer önemli şehirleri, Vinaedel Mor, Valparaiso
ve Concepciön’dur.
Halkın % 66’sını İspanyollarla yerlilerin birleşmesinden
meydana gelen melezler, % 25’ini İspanyollar, %
5’ini yerliler teşkil eder. Ayrıca merkezî vadinin güneyinde
birçok Alman, Santiago-Valparaiso bölgesinde
de bir miktar İtalyan, İngiliz ve Fransız vardır.
Şili’de İspanyolca konuşulur. Yaklaşık nüfusun %
95’i katoliktir. Aynca ülkede bir miktar ortodoks
vardır.
Şili’de 7 ilâ 15 yaşı arasındaki bütün çocuklar için
öğrenim mecburidir. Okuma-yazma oranı % 90’dır.
Yüksek tahsil devlete ait iki üniversitede ve beş özel
üniversitede yapılır. Üniversiteliler bütün diğer Lâtin
Amerika ülkelerinde olduğu gibi, siyasî yönden çok
faaldir.
Siyasî Hayat:
Komünistlerin Şili’de iktidar olmasını önlemek maksadıyla 1973’de general Pinochet askeri bir darbe ile
iktidar oldu. Moskova yanlısı olan Şili Komünist
Partisi’nin faaliyetini yasakladı. 1973’ten bu yana çoğu
askerlerden meydana gelen bir hükümet işbaşındadır.
Son senelerde komünistler kilise, üniversite ve sendikalara
sızarak hükümet aleyhtarı kanlı gösteriler
çıkarmaktadır.
25 eyaletten ibaret Şili, Birleşmiş Milletler ve Amerika
Devletleri teşkilâtlarına üyedir.
Ekonomi:
Şili ekonomisi esas itibariyle madenciliğe bağlıdır.
Maden ürünleri ülke ihracaat gelirlerinin % 80’ini meydana
getirir.
Ülke sanayisi çelik, tekstil ve orman ürünleri ile
ilgilidir. Şili sanayisi pahalıya mal olmakta olup, üyesi
olduğu Lâtin Amerika Serbest Ticaret Birliği ülkenin
rekabet gücünü zayıflatmaktadır.
Tarımda makinalaşma ve çiftçi aletleri yeterli değildir.
Diğer taraftan tarım büyük ölçüde ticarete yöneliktir.
Başlıca yetiştirilen bitkiler tahıl, pirinç, fasulye,
patates, bezelye, meyveler ve üzümdür.
Şili, Lâtin Amerika’nın en önemli orman ürünlerine
sahip ülkelerinden biridir. Fakat orman sanayii toplam
potansiyeli işletecek kadar güçîü^ğstdk”. Aynca ülkede
balıkçılık iyi durumdadır.
Şili’nin başlıca ihraç mallan bakır, demir cevheri,
nitrat, iyot, yapağı, pirinç, fasulye, taze meyve ve balık’
dır. Makinalar, ulaşım malzemesi, metalüıji ürünleri,
kimya ürünleri ithâl ettiği belli başlı mallar arasında yer
alır.
Ülke en fazla A.B.D. ile ticaret yapar. Bununla
birlikte Lâtin Amerika ülkeleri, Japonya ve Avrupa
ülkeleri ile ticarî münasebetlerini geliştirmeye
çalışmaktadır.
Şili gelişmiş bir demiryolu ve karayolu ağına,
oldukça ileri seviyede havayolu hizmetine sahiptir.
Demiryolu sisteminin % 80’i devlete aittir.