Evrende, kütlesi on defa milyar çarpı milyar çarpı milyar ton; yani Dünya’nın kütlesinin tam on milyon katı olan dev yıldızlar, nükleer evrim sonucu korkunç bir şekilde patlamaktadırlar. Bu nükleer bombalar, hacim olarak güneş sistemimizdeki Satürn gezegeninin yörüngesini içine alabilecek büyüklükte (yani, 1-2 milyar km. çaplı) kürelerdir. Böyle bir nükleer bomba güneş sisteminin merkezinde patlasa, Dünya, diğer bütün gezegenlerle beraber o anda milyonlarca derece sıcaklık altında ve düşünemeyeceğiniz kadar şiddetli şok dalgalarıyla tuz-buz olup, iyonlarmış gaz halinde ve saniyede 15.000 km. hızla uzaya fırlatılacaktır. Burada, modern bir silahtan çıkan merminin dahi, saniyede ancak birkaç km. hızla gittiği hatırlanmalıdır. Bu inanılmaz büyüklükteki nükleer bombalara astrofizikte süpernova denir.
Bize en yakın yıldız olan Alfa Centauri uzaklığında (~ 36×10,2km) bir süpernova Dat-laması olsa, süpernova olarak patlayan yıldızı Güneş kadar parlak •görürüz; yani gökyüzünde iki güneş olur, gece diye birşey olmaz. Sadece bu kadar mı? Hayır. Yayılan yüksek enerjili parçacıklar etkisiyle, önce Dünya atmosferinin ozon katmanı yok olur ve Yer yüzeyine çok daha fazla morötesi ışınım ulaşır. Bitki özümlemesini sağlayan ışınım ise yüzeye ulaşamaz, sıcaklık düşer, yağış azalır ve kozmik ışınlarında etkisiyle, Dünya yüzeyinde canlı yaşam felce uğrar. Süpernova patlaması, en yakın. yıldızın beş-altı kat uzaklığında meydana gelse de durum pek fazla faridı olmaz. Yine de görünen en parlak yıldız olarak, Dünyadaki yaşamı etkiler.
Süpernova olayı çok ender görülen bir olaydır. Galaksimiz (Samanyolu) içinde son 2000 yılda 14 süpernova kaydedilebilmiştir. Yüz milyar yıldızdan oluşan galaksimiz içinde Dünyamız, güneş sistemi ile birlikte 260 km/sn’lik hızla hareket ederek, her 50-100 milyon yılda, bir sarmal koldan diğerine geçmektedir. 4.5 milyar yıllık ömrü boyunca Dünya’rmz, ağır kütleli
* ODTÜ Fizik Bcllümü.
İçinde yaşadığımız evrenin e güçlü patlamalarından biri olan v ağır kütleli yıldızların sonu olarak bilinen süpernova patlaması üzer: ns iki bölüm halinde hazırlanan yazının bu ilk bölümünde gözlemsel olay tanıtılacak ve süpernova-yıldız oluşumu-galaksilerin yapısı arasındaki üçlü ilişki üzerinde durulacaktır.
dev yıldızların oluşturduğu birçok süpernoY patlamasına tanık olmuş olmalıdır.
Galaksimizde son süpernova patlaması, 160 yılında Yılan takımyıldızında gözlenmiştir. 5 yıldız, Kepler zamanında gözlendiği için Kepi Süpernovası olarak bilinir. Bu tarihten sadeo 32 vıl önce 1572de de, başka bir süpernov, patlaması (Tycho süpernovası) Koltuk takım yıldızı’nda gözlenmişti. Daha önceki süperno kayıtları da sırasıyla 1181, 1054 ve 1006 yılları göstermektedir. Kayıtlara göre, 1054 süpernovası gündüz görünecek kadar parlaktı. Halk arasınd günümüze kadar gelen, gündüz görülebilen yıl dızların varlığı inancı, bu ve belki bunun ben zeri olaylardan kaynaklanmaktadır.
1054 yaz’rnın ilk günlerinde 23 gün, gece ve gündüz çok parlak bir yıldız olarak Yengeç’ burcu yıldızları arasında görülen süpernova patlaması, o zaman İstanbulda yaşayan Bağdatlı ibni. Butlan tarafından kaydedilmiştir. Aynı olay için Çin, Japon ve Meksika kayıtları da vardır. Bugün gözlenen ilginç yengeç bulutsusu, 1054deJ patlayan bu süpernovadan kalan gaz bulutudur. Bu bulut 1064’deki o korkunç patlamanın etkisiyle hâlâ büyük bir hızla genişlemektedir. Patlamadan 929 yıl sonra bugün bile, genişlemej hızı saniyede 1.500 kmdir. Daha da ilginci, bu| hızla genişleyen bulutun merkezinde büyük pat lamadan etkilenmemiş, bir Güneş kütlesi ( ~ 10j ton) büyüklükte ve sadece 20 km. çapında il bir cisim vardır. Bu cisim, süpernova olarak p_. layan dev yıldızın, nötronlardan oluşan çekir ğidir. Buna nötron yıldızı denir. Bir cm3’ü bi milyar ton gelen bu inanılmaz gökcismi, büy” bir manyetik alan içinde, saniyede 30 defa dö mektedir. Güneş’ten 100.000 defa daha faz: enerjiye sahip olan bu nötron yıldızı Yeng Pulsarıdır.
