ÜNİVERSAL* MODÜLER VE ÜNİVERSAL AYARLANABİLİR KALIP VE BAĞLAMA
APARATLARI
Günümüzde makina ve mekanizma dizaynlannm geliştirilmesi için yoğun çaba harcan-maktadır. Modem tezgahların imalâtında tezgahı verimli yapabilecek şekilde donatabilmek için şu iki faktör göz önünde bulundurulmalıdır,güdüm zammı (parça resimlerinin atölyeye verilişinden gerçek üretime başlanıncaya kadar geçen .süre) azaltılmalı ve donanım kat sayısı** arttırılmalıdır, üretimi arttırmak, üretim maliyetini düşürmek; aynca yüksek kalitede yüzey, hassas İşleme, hassas montaj şartlarım yerine getirebilmek için bu iki faktöre özel ö-nem vermek gerekir.
Modem tezgahlarda kullanılacak aparat, ataşman ve takımların çok ve çeşitti olmalarından doğan’problemler şöyle çözümlenebilir; elemanlar, parçalar, kalıp ve bağlama aparatı üniteleri geniş ölçüde standartlaştınlmalıdırlar, üniversal değiştirilebilir takımlar (üniver-sal modüler ve ayarlanabilir kalıp ve bağlama aparattan) çok sayıda kullanılmalıdır. Bu standart ve üniversal parça takımları, bir arada monte edildiklerinde, çeşitli işleme operasyon* lanna uygun çok çeşitli kalıp ve bağlama aparattan meydana getirilir.
Kalıp vebağlamaaparatlannın standardizasyonunda onları; genel yapı ve boyut eleman-lan (boyut serileri, toplam ve morçtaj boyuttan, vidalar,sıkıştırma elemanlan, kamalar, kama yerleri v.b.), geçişim ve toleranslan, yerleştirme ye kenetleme elemanlan, gövdeleri ve tabanlan, yardıma mek&nizmalan (sabitleyici—indeks—veya döaer mekanizma gibi) standartlaştırılmış olur;
Standart kalıp ve bağlama aparatı ünitelerinin, elemanların, parçalann kullanılması ile; istenilen tip çeşidi ve boyut sayısı, bağlama aparatı dizaynı için gerekli mühendislik hizmeti, bağlama aparatı imalât maliyeti azaltılmış olur. Kalıp ve bağlama aparatlannı meydana getiren parçalar, yeni kalıp ve bağlama aparatlannda birkaç kez kullanılabilirler. Günümüzde Rusyada kullanılan kalıp ve bağlama aparatlarının parçalarının % 70 i standart parçalar halindedir.
* Üniversal: Çok amaçlı, her duruma uydurulabilen, yaygın hizmetler.
**Donanan katsayısı: Tek kalıp ve bağlama aparatı (burada “tek” kelimesi kalıp veya bağlama aparatının belli bir model için dizayn edildiğini belirtmek amacıyla kullanılmıştır) ve/veya değiştirilebilir kalıp ve bağlama aparatı üniteleri (yine beUi bir model için) sayısının, donatılan makina veya mekanizmadaki tek parça (her biri başka başka görevler için dizayn edilmiş parçalar) toplam sayama oranıdır.
, SSCB de en iyi bilinen ve ençok kullanılan üniversel Modüler kalıp ve bağlama apmnto sistemi VJ3vKuznetsov ve VJL Ponomarev tarafından geliştirilmiştir. Bu sistemde standart parçaların yeniden işlenmeleri gerekmez. Günümüzde bu sistem parça ve küçük parti Ü»Ü-mi yapan birçok atölyede başarıyla kullanılmaktadır, üniversal Modüler kalıp ve bağlam* aparatlarının (UM) çeşitli kombinasyonlar); matkap tezgahlarında, torna tezgaİUanaââ, füzelerde, dişli tezgahlarında, taşıma tezgahlarında ve daha birçok tezgahta geniş ölçüde kul-lanılmaktadır. Bunlar aynı zamanda kaynak w kontrol bağlama aparauan olarak takııOau-lırlar. Tezgahta işlerken 1000 mm ye kadar, kaynak işlemi yapılırken 1500 mm ye kadar olan parçalann kalıp ve bağlama aparatlarına yetiştirilmeleri uygundur.
Üniversal Modüler kalıp ve bağlama aparatlarının standart değiştirilebilir parçalan, birbirlerine ; kamalar, saplamalar ve T başlıklı dvatalar yardımıyla monte edilirler. Ünitemi ModiBer kalıp ve bağlama aparatlarının ana parçalarının (tabanları ve yerleştirme elemanla-.. n) çalışma yüzeylerinde hassas bir şekilde İşlenmiş dörtgen vaya dairesel (yan çaplar halindi T kanalı ağlan vardır. T kanalının en dar kısmı (boğaz), diğer parçalan yerleştirmek için kama yatağı olarak kullanılırlar. Bu boğaz standart 12A mm ölçüsünde taşlanmıştır ( A birim delik geçme sisteminde birim deliği belirtmek için kullanılmışlar.) T kanallarının paralelliklerinde ve birbirlerine dikliklerinde izin verilebilen sapma miktan, 200 mm İlk boyda 0,01 mm dir. T kanallarının boğazlarından ve uygun kamalardan yararlanarak standart parça takımındaki elemanlar bir diğerlerine göre her pozisyonda hassas Olarak bağlanabilirler. Bir birini kesen iki kanala çapraz konumla yerleş tirilendört kama yardımıyla yapılan bağlantı hassasiyet yönünden en kritik olanıdır.
üniversal Modüler kalıp ve bağlama aparatı takımı sekiz gruptan meydâna gelmektedir. (Tablo 14).
Bir fabrikadaki toplam parça sayısı çok geniş sınırlara ulaşabilir. Bazı atölyeler, BÖO’v 1000 parçalık bir takım meydana getirdiklerinde üniversal modüler kalıp ve bağlama aparatı sistemini uygulamaya başlayabilirler. Bu sistemi birkaç yıl uygulayan tesislerde parça sayHi 12000 % 20000 olabilir. ■ ,
Yüksek kaliteli çelikten ve hassas bir şekilde İmal edildikleri için üniversel modiBer -kalıp ve bağlama aparatı elemanlan aşınmaya karşı çok dayanıklıdırlar. Senelerce afimi atölye tecrübeleri sonucunda ana parçalann servis ömürlerinin on sene hatta daha ftga olabildiği görülmüştür. Genellikle sadece vidalama elemanlan aşınıp, kullanılmaz hale gelir ve çok ucuz olarak değiştirilebilirler. ,
Sadece çok ender hallerde (özellikle karmaşık düzenlerde) parçalar ünitemi modüler kalıp veya bağlama aparatına; yerleştirme yüzeyleri arasındaki temel ölçüleri gösteren fe-nel görünüş resmine göte monte edilirler.
Bir kural olarak parçalann düzenlenmesi, takım atölyesi montaj elemanı tarafindaa montaj aşamasında yapılır. Bu çalışmada, işlenecek parçanın uygulama resmi, parçama operasyon veya işlem formu yahut ana parça esas alınır. Orta derecede kanşık bir kalıp veya bağlama aparatı bir İle Uç saat arasında monte edilebilir. Pratikte bir montaj ustası bir vardiyada 4^5 kabp veya bağlama aparatı monte ve demonte edebilmektedir. Şekil 98 de matkap tezgahında kullanılacak üniversal modüler bir kalıbın dağıtılmış resmi verilmiştir Ekonomik yönden uygun görülerek üniversal modüler kalıp ve bağlama aparatı »istemi bir tesiste kullanılmaya başlanın«»; takım dizayn ve imalatında saykd ve güdüm zamanının azaldığı, takımların dizaynı için yapılan çalışmanın azaldığı, kalıp ve bağlama paratı İmalât işçiliğinin azaldığı metalden ekonomi sağlandığı görülür.
Şekil-99. Üniversal-ayarlanabilir freze bağlama aparatı montaj şekli:
1- taban plâkası; 2- dikdörtgen yerleştirme bloku; 3- yasa boyunduruk kenet; 4- yan kenetler; 5- küresel rondela; 6- yüksek somunlar; 7-T kanalı dvatalan; 8- kamalar.
Şekil 99 da freze operasyonu için kullanılan bir iiniversal-ayarlanabilir bağlama aparatının dağıtılmış resmi verilmiştir. Bu bağlama aparatı, birbirlerine dik T kanallan içerisindeki Jpunalaan ¡¿erine yerleştirilmiş yerleştirme elemanlarından meydana gelmiştir. If parçalan iki ucundaki kenetleme levhalan ite sıkış tınbriar, eğer gerekirse tablanm yanlarında da daha duvvetli özel kenetler kullanılabilir. Bu tip bağlama aparatları yassı yüzeylerden bir kaç kez kaba talaş almakiçin kullanılırlar. Bu bağlama aparattan, takım tez-phı mengenesine göre 3 ^ 4 kat daha fazla parçayı aynı anda sıkıştırırlar. Elemanlarının yüksek hassasiyetleri nedeniyle bu bağlama aparatlarındaki işleme hassasiyeti mengenedeki İşleme hassasiyetinden daha yüksektir. Böyle bir bağlama aparatında çok dar toleranslarla bU* prizmstik parçalar işlenirken, istenilen; paralellik, gonyelilik ve yiizey kalitesi kolaylıkla ekk edilebilir. Mengenede böyle bir hassasiyet elde edilemez.
Büyük ve geniş tablalara monte edilen yerleştirme elemanları, basit tablalara monte edilenlerden daha büyük ve ağırdırlar, bu nedenle de taşımadan oldukça zordur. Bunun yanında; operasyon sırasındaki stabiliteyi sağlaması, çarpma kuvvetlerinden doğan titreşimi telemesi gibi avantajlan da vardır.Bu tip bağlama aparattan çok İnce iş parçalan için bile yüksek frezeleme hızlarında başanyla kullanılırlar.
Uni versal-ayarlama prensibindeki daha ileri bir gelişme de; benzer iş parçalan ailesini yüklemek için iiniversal-ayarianabilir kalıp ve bağlama aparatlarını kombinasyon hafinde kullanmaktır. Bu metot Prof. Dr. Si*. Mitrofanov tarafından uygulanmış ve getiştirUraiftir. 9u tip kalıp w balama aparatlan Leningrad taki birçok fabrikada ve Yaroslavai Motor Fabrikalan’nda başanyla kullanılmaktadır. Bunlar/aynı sınıftan (aile) iş parçalan Üzerinde yapılacak daime, frezeleme, satıh taşlaması gibi çeşitli operasyonlan gerçekleştirmek için kullanılırlar.
Bu prensipten yararlanarak 10 ^ 15 tattı parçanın frezede içlenmesi veya 10^ 15 de-VI# operasyonun gerçekleştirilmesi için teze tablasına “yeterince yerleştirme elemanı monte edilebilir.
Univeraal-ayarianabiBr kahp w bağlama aparatı kombinezonumun uyguianntMiyla itkine teçhizatı zamanbütçesinln.büyiac Ur kısmı kunamhr ve işleme maliyeti bifyift dlçiide azaltıhr. ünivenal-ayarianabilir sistemde bir kural olarak şu uygulama yapılır: bUtiin değiş-tbOebfltr parçalar ait olduklan iş parçasının durumuna, yapışma uygun alarak yeni bir th • kun halinde dizayn edilirken, temel kalıp veya bağlama aparatı standartlaştırılmış bir parça «dank kalır. *■ ■.„■y ■
Genellikle ana kalıp veya bağlama aparatlarının çeşitli gövde dizaynları her bir işleme operasyonu çeşidi için standartlaştmlmıştır. Her birinde değiştirilebilir takımların montajını sağlamak için montaj yuva veya çıkıntıları vardır. Çeşitli iş parçalarını yerleştirmeye -yarayan değiştirilebilir takınılan ile birlikte her ana kahp veya bağlama aparatı, üniversal-ayarlanabilir kalıp veya bağlama aparatının değişik bir şeklini (modifikasyonunu) meydana getirir. Ana kalıp ve bağlama aparattan, bir seri meydana getirecek şekilde çeşitli boyutlarda temin edilebilirler. Her bir boyut uygun büyüklükteki iş parçalarını işlemek amacıyla kullanılış. Verilen kahp veya bağlama aparatının boyut serisi, aynı işleme sınıfında olan fakat değişik durumlarda bulunan iş parçalarının (aile) işlenmelerini sağiar. O halde iiniver-sal-ayarianabilir kalıp ve bağlama aparatlarının kullamlmalan, organizasyon yönünden iş parçalannm aynı aileler içerisinde tipleştLrilmelerine ve tipleştirilmiş imal&t işlemlerine .-bağlıdır. ..
\ Birkaç ana kalıp veya bağlama aparatının aynı takım tezgahında kullamlmalan halinde tmnUur, tezgaha aynca monte edilmiş bir giiç kaynağı ile çalıştırılabilirler.
Eğer tek bir ana kalıp veya bağlama aparatı bir takım tezgahına bağlanmışsa ve farklı iş parçalanndan meydana gelmiş bir parça yığını sadece bağlama aparatı elemanlannın değiştirilmesiyle işienebiliyorsa ayn Ur giiç kaynağı kullanmaya gerek yoktur. Bu gibi durumlarda kahp veya bağlama aparatı gövdesine entegre bir Ünite meydana getirecek şekilde standart bir güç ünitesi monte edilir. Bu uygulama, ayri bir güç ünitesi kullanılmasından daha uygundur. Bu halde sadece değiştirilebilir takımların üniteleştirilmiş dizayna sahip olmaları gstekir.
tv-, V. – f5~, «. ,
* üniversal-ayarianabiBr kalıp re bağlama aparatı kombinezonlarının uygulanmasıyla Iş-teçhizatı zamanbütçesinin,büyiik bir kısım kullanılır ve işleme maliyeti büyiik Ölçüde aBatbhr. Ünlversal-ayarlanabUir sistemde bir kural olarak şu uygulama yapılır: bütün değiş* feflefcUir parçalar ait olduklan iş parçasının durumuna, yapısına uygun olarak yeni birtih knn halinde dizayn edilirken, temel kalıp veya bağlama aparatı standartlaştırılmış Ur parça obnkkalır. ‘ ( ■ .
‘ Genellikle ana kalıp veya bağlama aparatlarının çeşitli gövde dizaynları her bir işleme operasyonu çeşidi için standartlaştmlmıştır. Her birinde değiştirilebilir takımların montajım sağlamak için montaj yuva veya çıkıntıları vardır. Çeşitli iş parçalarını yerleştirmeye -yarayan değiştirilebilir takımları İle birlikte her ana kahp veya bağlama aparatı, üniversal-ayarlanabilir kalıp veya bağlama aparatının değişik bir şeklini (modifikasyonunu) meydana getirir, Ana kahp ve bağlama aparatları, bir seri meydana getirecek şekilde çeşitli boyutluda temin edilebilirler. Her bir boyut uygun büyüklükteki iş parçalarını işlemek amacıyla kullanılış. Verilen kahp veya bağlama aparatının boyut serisi.aym işleme sınıfında olan fakat değişik durumlarda bulunan iş parçalarının (aile) işlenmelerini sağlar. O halde iiniver-Sal•ayarlanabilir kahp ve bağlama aparatlarının kullanılmaları, organizasyon yönünden iş parçalanam aynı aileler içerisinde tipleştiriimelerine ve tipleştirilmiş imalât işlemlerine bağlıdır.
Birkaç ana kalıp veya bağlama aparatının aym takım tezgahında kullanılmaları halinde bunlar, tezgaha aynca monte edilmiş bir gUç kaynağı ile çalıştırılabilirler.
Eğer tek bir ana kahp veya bağlama aparatı bir takım tezgahına bağlanmışsa ve farklı iş parçalarından meydana gelmiş bir parça yığını sadece bağlama aparatı elemanlarının değiştirilmesiyle iştenebiliyona ayn bir güç kaynağı kullanmaya gerek yoktur. Bu gibi durumlarda kahp veya bağlama aparatı gövdesine entegre bir ünite meydana getirecek şekilde «tandart bir güç ünitesi monte edilir. Bu uygulama, ayn bir güç ünitesi kullanılmasından da» ha uygundur. Bu halde iadece değiştirilebilir takımların üniteleştirilmiş dizayna sahip olma-. lan gerekir.