YARGITAY,

Alm. Kassations (gerichts) hof (m).
Revisionsgericht (n), Fr. Cour (t) de Cassation, İng.
Supreme Court ol Appeal. Temyiz mahkemesi. Yargı­
tay; adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka
bir adli yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin,
son inceleme yeridir. Kanunla belirtilen davalara ise
ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. İslâm Adliye
Teşkilâtında ilk derece mahkemelerinin vermiş olduğu
kararlar, kaziye-i muhkeme (kesin hüküm) teşkil ettiklerinden,
istinaf mahkemeleri bahis mevzuu değildir.
Bununla birlikte şekil yönünden temyiz yolu açıktır.
Verilen karar ve hükmün ihtiva ettiği hal tarzının
kanunlara uygun olup olmadığı, davanın bakılmasında
muhakeme usulü kaidelerine riayet edilip edilmediği
hususu, şekil yönünden tetkik edilir, hukuka yani kitap,
sünnet ve icmâya aykırı bir hüküm bozulur ve davaya
yeni baştan bakılırdı. Halife Hz. Ömer ve Hz. Osman
zamanlarında hac mevsimlerinde, Mekke’de temyiz
mahkemeleri kurulurdu.
Osmanlı Devleti’nde, ondokuzuncu yüzyılın ikinci
yarısına kadar, temyiz mahkemesi yoktur. Yargıtay’ın
ilk kuruluşu 1868 olarak kabul edilmektedir. Ancak,
daha önceleri mevcut olan Fetvahane’nin bir Temyiz
Mahkemesi sayılması mümkün olabilir. Temyiz Mahkemesi
hüviyetinde ilk mahkeme, Divan-ı Ahkâmı Adliye
adıyla 6 Mart 1868 (11 Zilhicce 1284)’de padişah fermanı
ile kuruldu. Buna 1877 (1294) yılında Mahkeme-i
Temyiz adı verildi. O tarihlerde, yeni kabul edilen
Rehber Ansiklopedisi 1 1 3hukuk vc ceza usul kanunları ile Temyiz Mahkemesi
yeni bir çalışma düzenine kavuşturuldu. İstanbul’da
kurulan bu yüksek mahkeme, Osmanlı Devleti’nin sona
ermesine kadar görev yaptı.
Osmanlı Devleti’nin son günlerinde, Ankara
Hükümeti’nce ayrıca Sivas’da bir Temyiz Heyeti kurulmuştur.
Cumhuriyet ilân edilince de Eskişehir’e nakledilerek,
Temyiz Mahkemesi adı verilmiştir. 1227 sayılı
kanunla yeniden düzenlenmiş; 10 Haziran 1935 gün ve
2769 sayılı kanunla Ankara’ya taşınmıştır.
Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adlî yargı
hakim ve cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar
arasından. Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’
nca, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla
seçilir. f
Yargıtay Birinci Başkanı, birinci başkan vekilleri ve
daire başkanları, kendi üyeleri arasından, Yargıtay
Genel Kurulu’nca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve
gizli oyla, dört yıl için seçilirler; süresi bitenler yeniden
seçilebilirler.
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcı ve Cumhuriyet Baş­
savcı vekili, Yargıtay GeneJ, Kurulu’nun kendi üyeleri
arasından gizli oyla belirleyeceği beşer aday arasından
Cumhurbaşkanı tarafından dört yıl için seçilirler. Süresi
bitenler yeniden seçilebilirler.
Yargıtay’ın kuruluşu, işleyişi, başkan, başkan vekilleri,
daire başkanları ve üyeleri ile Cumhuriyet Başsavcısı
ve Cumhuriyet Başsavcı vekili’nin nitelikleri ve
seçim usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik
teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir (1982 Anayasası
md. 154).
Yargıtay, yurt çapında yapılan hukuk uygulamasında,
birliği sağlayan bir yüksek mahkemedir. Onbeşi
hukuk, dokuzu ceza dairesi olmak üzere toplam yirmidört
daireden meydana gelir. Bu daireler önceden yapı­
lan iş taksimine göre sulh ve asliye ceza mahkemeleri,
sulh ve asliye hukuk mahkemeleri, ağır ceza mahkemeleri
ve toplu asliye ticaret mahkemelerince verilen kararları;
ilgili kanunda yer alan hükme göre, doğrudan
doğruya veya müracaat üzerine, en yüksek yargı mercii
olarak inceler. İlk ve son derece mahkemesi olarak
Yargıtay’ın karar vereceği hususlar için başvurma doğ­
rudan doğruya bu mahkemeye yapılır.
Dairelerin görev kouları önceden tesbit edilmiştir.
Ancak bunlardan herhangi birine, bir yıl içinde gelecek
kişilerin çok fazla olması, dolayısıyla normal çalışma ile
bitirilemiyeceğine kanaat hasıl olursa; bir daireye ait iş
çeşidi, bir başka daireye verilebilir.
Yargıtay’da, Hukuk Genel Kurulu ve Ceza Genel
Kurulu adı altında iki genel kurul vardır. Hukuk Genel
Kurulu, birinci başkanının başkanlığında, hukuk, ticaret
ve icra-iflâs daireleri başkan ve üyelerinden kurulur.
Bu kurul ilgili dairenin bozma ilâmına karşı, ilk mahkemenin
eski kararında ısrar etmesi halide yeni bir temyiz
isteği olursa, davayı kesin sonuca bağlar. Esas mahkemesi,
bu karara uymak mecburiyetindedir. Ceza Genel
Kurulu da, ceza daireleri başkan ve üyelerinin Yargıtay
Birinci Başkam’nın başkalığında toplanması ile meydana
gelir. Ceza dairesince bozulmuş fakat ilk mahkemenin
ısrar ettiği kararlara karşı, yapılacak temyiz
müracaatı ile doğrudan doğruya temyize tabi konularda,
Cumhuriyet Başsavcısının itirazlarını inceler ve
karara bağlar. Yargıtay hukuk daireleri ile Genel Kurulların
içtihadları arasındaki farklılıkları ise Yargıtay
Büyük Genel Kurulu çözüme bağlar. Bu kurul, Yargı­
tay Birinci Başkanı başkanlığında bütün daire başkan
ve üyelerinden meydana gelir.
Askeri Yargıtay:
Askeri Yargıtay, askeri mahkemelerden verilen
karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca,
asker kişilerin kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve
son derece mahkemesi olarak bakar.
Osmanlı Devleti’nde (1857 tarihli Fransız Askeri
Ceza Kanunu esas alınarak) ilk defa 1244’de Askeri
Ceza Kanunname-i Hümayunu ile, ilk derece mahkemelerinin
verdiği hükümleri inceleyen bir askeri temyiz
mahkemesinin kuruluşu gerçekleştirildi. Divan-ı harplerden
verilen kararlara itiraz hakkı tanındı, fakat bunu
da yine aynı mahkeme karara bağlıyordu. Divan-ı harp
kararlarının bir üst derece mahkemesi tarafından incelenmesi
6 Nisan 1914’de çıkarılan Divan-ı Temyiz-i
Askeriye’nin Teşkilat ve Vezaifi Hakkındaki Kanunu
Muvakkat ile gerçekleşti. Askeri Yargıtay’ın kuruluşu
olarak bu tarih kabul edilmektedir. Bu kanunla
İstanbul’da * Harbiye Nezaretine bağlı bir Divan-ı
Temyiz-i Askeri kurulmuştu. Bu mahkeme dört binbaşı
ile üç daha yüksek rütbeli subaydan meydana geliyordu.
Başkan, en aşağı kolordu komutanı yetkisinde
bir subay olurdu 1916’da iki heyet haline geldi. Ayrıca
onbir kişilik bir genel kurulu vardı.
Damat Ferit Hükümeti, 1920’de bu mahkemeyi
dağıttı. Yerine Harbiye Nezareti Adliye-i Askeriyesine
bağlı Heyet-i Temyiziye’yi kurdu. Bu heyet, mirlivâ
(Tuğgeneral) rütbesinde bir başkan, üç binbaşı, iki sivil,
bir savcı ve iki adli müşavirden meydana geliyordu.
Tevfık Paşa Hükümeti de, Divan-ı Temyiz-i Askeri
sistemini uygun buldu. Yirmi kişilik bu heyet 1922’ye
kadar faaliyetini devam ettirdi.
20 Mayıs 1922’de (1338) 237 sayılı kanunla, Ankara’
da Milli Hükümet tarafından Divan-ı Temyiz-i Askeri
teşkilatı (İstanbul’dakinden ayrı olarak) kuruldu. Bir
başkan (sivil), ikisi asker, ikisi de sivil dört üyeden meydana
geldi. Sonra Konya ve daha sonra İstanbul’a
taşındı. 22 Mayıs 1930’da 1631 sayılı kanunla Askeri
Temyiz Mahkemesi kurulmuş oldu.
Askeri Yargıtay üyeleri, birinci sınıf askeri hakimler
arasından Askeri Yargıtay Genel Kurulu’nun üyelerinin
tam sayısının salt çoğunluğu ve gizli oyia, her boş
yer için göstereceği üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca
seçilir.
Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci başkanı
ve daire başkanları Askeri Yargıtay üyeleri arasından
rütbe ve kıdem sırasına göre tayin edilirler.
Askeri Yargıtay’ın kuruluşu, işleyişi, mensuplarının
disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı,
hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine
göre kanunla düzenlenir (1982 Anayasası md. 156).
Askeri Yargıtay, herbiri bir başkan ve dört üyeden
meydana gelen dört daire ile bunların üstünde üç kuruldan
meydana gelir. 1- Daireler Kurulu: İkinci başkan
başkanlığında daire başkanları ile birinci başkanın seç­
tiği onaltı üyeden meydana gelir. 2- İçtihatı BirleştirmeKurulu: Birinci başkanın başkanlığında, ikinci başkan,
daire başkanlan ve her daireden en az beşer üyenin
katılmasıyla meydana gelir. 3- Genel Kurul: Birinci baş­
kan, ikinci başkan, daire başkanlan ve bütün üyelerden
meydana gelir.
Bu kuruluş 27 Haziran 1972 tarih ve 1600 sayılı
kanuna göredir. Birinci başkan, başsavcı, ikinci başkan
ile daire başkanlan, üyeler arasından rütbe ve kıdem
sırasına göre tayin edilirler. Bu husus, Genelkurmaybaşkam’nın
teklifi, Milli Savunma Bakanı ve Başbakanın
ortak kararnamesi ve Cumhurbaşkanı’nın tasdiki
ile Resmi Gazete’de yayınlanarak gerçekleşir. Üyeler ise
en az albay rütbesinde birinci sınıf askeri hakimler arasından.
Askeri Yargıtay Genel Kurulu’nca üye tamsayı­
sının salt çoğunluğu ve her boş üyelik için gösterilen üç
aday arasından Cumhurbaşkanınca seçilir.