ZAMAN,

 

her gün ve her an yaşadığımız, ama üzerinde fazlaca düşünmediğimiz, hatta tam olarak ne olduğunu pek bilmediğimiz bir olgudur. Sir Isaac Newton zamanı, “ileriye doğru düzenli biçimde akan şey” olarak tanımlamıştı; ama, “şey” denenin ne olduğunu basitçe açıklamanın pek olanağı yoktur. Za-, man, yaşanan bir olgudur; gece ve gündüzün yinelenmesi, mevsimlerin değişmesi ya da saatin akrep ve yelkovanının hareketiyle zamanın akıp gittiğinin farkına varırız. Bütün bu sonuçları görür ve sonra da zaman geçiyor deriz. Ama belki de biz zamanın içinden geçiyor ya da sonsuz “zaman çizgisi” gibi bir şey boyunca ilerleyip gidiyoruzdur. Gündüz ve geceler sonsuza kadar yinelenip gider, mevsim değişimleri sonsuza kadar sürer; ama biz yaşlanır, sonunda bütün canlılar gibi ■ölür, zamanı da etkileriyle birlikte, biz doğmadan önce nasılsa tam öyle geride bırakır gideriz.
Yaşlandığımız için zamanın ilerlediğini ya da ileriye doğru hareket ettiğini düşünürüz. Doğrultu hep ileriye doğrudur, asla geriye doğru değil. Yaşadığımız şu an şimdiki za-man’diT. Bütün evren tarihi de kapsamak üzere, şimdiye kadar olan bütün olaylar geçmişte, geçmiş zaman’da kalmıştır; şimdiden sonrası ise gelecek zamari’dır. Geçmişte neler olduğunu bilebilir ya da keşfedebiliriz; ama, bazıları aksini ileri sürseler bile, gelecekte ne olacağım bilemeyiz.
Zamanın akış “hızının” hemen hemen sabit olduğunu gösterebilir ve bu hızı ölçebiliriz. Ama zamanın geçişinin farkına varmamız ya da bizim için zamanın geçiş hızı çoğu kez o sırada neler hissettiğimize bağlıdır. Biz eğle-niyorken uçar gibi geçen zaman, canımız sıkkınken yavaşlar.
Günümüz bilim adamlan zamanı “uzay-zaman süreminin” bir parçası olarak görürler. Başka bir deyişle, uzay ve zamanı aynı bütünün parçaları olarak düşünürler. Albert Ein-stein geliştirdiği göreliUk kuramlarında evrenin dörtboyutlu olduğunu öne sürdü {bak. Einstein, Albert). Bu boyutlardan üçü uzayın boyutlandır: Uzunluk, genişlik ve derinlik. Dördüncü boyut ise zamandır. Ama, hızı ışık hızına yakın bir uzay gemisiyle yol alıyor
I olsaydınız ve arkadaşınız da gene buna yakın
hızda bir başka uzay gemisiyle yol alıyor olsaydı, zamanın geçiş hızı siz ve arkadaşınız için aynı olmazdı. Einstein bunun niçin böyle olduğunu açıklamıştır; ama onun bu konuyla-ilgili akıl yürütme yolü ve matematiği kolay anlaşılamayacak kadar karmaşıktır. GÖRELİLİK KURAMI maddesinde buna ilişkin daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
Zamanın Ölçülmesi
Ne olduğunu bile tam olarak bilmeden insanlar zamanın akış hızını ölçmenin yollannı bulmuşlardır. Bunlar, atalarımızın başvurdukları basit doğal yöntemlerden, bugün bizim kullandığımız son derece duyarlı ölçme işlemlerine kadar değişir. Belirli bir radyoaktif elementin yarı ömrü kadar kısa ya da Dünya’nın jeolojik tarihi kadar uzun zaman dilimlerini ölçebiliriz. Zamanın doğru ölçül-iTiesi ve doğru tutulması son derece gelişkin pek çok bilimsel deneyin temelini oluşturur; ayrıca günlük yaşamda hepimiz trene yetişmek, buluşma saatinde bir yerde olmak ya da öğünlerimizi düzenleinek için zamanı bilmeye gerek duyanz.
Zamanın geçişini ölçmek için eski insanlar güneş saatleri, su saatleri ve kum saatleri kullandılar; biz ise bugün sarkaçlı saatler, elektrikU saatler, kuvars kristalli saatler ve hatta atom saatleri kullanmaktayız {bak. Saat)..
Bugünkü saatlerle ölçülen zaman ile güneş saatiyle ölçülen zaman aynı şey değildir. Bunuıl iki nedeni vardır. Birincisi, bildiğimiz saat her zaman aynı hızla işler, ama güneş saatinde durum öyle değildir. Güneş saati hep aynı hızla çalışmaz, çünkü zamanı Güneş’in gökyüzündeki konumuna göre belirler; Güneş’in gökyüzündeki konumunu belirleyen hareketi ise yıl boyunca küçük değişimler gösterir. Zamanı güneş saati gibi sürekli değişen bir ölçekle ölçme zorunluluğu olsaydı, bu durum içinden çıkılmaz bir kanşıkhğa yol açardı; bunun yerine başvurulan yöntem, bir yıldaki güneş günlerinin ortalamasını, almak ve bunu bilinen saat günü olarak kabul etmektedir. Buna “ortalama güneş günü” denir; ortalama güneş gününe dayalı olarak ölçülen zaman da “ortalama güneş zamanı” ya da kısaca “ortalama zaman’’ olarak adlan-

Dönya kendi ekseni çevresindeki 360″‘lik bir lanr>.dönûşûnü 24 saatle lamamlar. yani saatle 15* döner, pûnya’run vözeyi. her biri-15 boylam derecelik ya da l saatlik. 24 zaman dilimine bölünmüştür. Her dilim k?in burada gösterilen zamanlar. Greenvvich Meridyeni özerinde saat gündüz 12 iken karada ve denizde tutulan standart zamanlardıt.
jStandan Zaman Dilimleri I Zaman Dilimi zamanından yarım saat farklı
SSCB Standart Zaman Dilimleri (Zaman Dilimi zamanından 1 saat ileride).

Dünyanın zaman dilimleri ortalama 15 boylam derecesi genişliğindedir. Ama bu dilimlerin birçoğu ulusal sınırlara ya da eyalet sınırlarına karşılık gelecek biçimde belirlenmiştir.
dirilir. Güneş saatiyle ölçülen zaman “gerçek güneş zamanı” ya da “görünür zaman” olarak tanımlanır; görünür zaman ile ortalama zaman arasındaki farka “zaman denklemi” denir ve bu fark 16 dakikayı aşmaz.
Güneş saatinin gösterdiği zaman ile bilinen saatin gösterdiği zaman arasındaki öbür ana fark, güneş saatinde zamanı belirleyen Güneş’in gökyüzündeki konumunun gözlemcinin bulunduğu yere bağlı olmasından kaynaklanır. Londra’da öğleyin Güneş gökyüzünde en yüksek noktasındayken, Chicago’da Güneş Henüz yeni doğmuştur ve doğuda, alçaktadır; tam bu sırada Yeni Zelanda’da hemen hemen gece yarısıdır, oysa Kalküta’da Güneş batmak üzeredir ve batıda, alçaktadır. Küçük bir ülkede bile Güneş’in gökyüzünde gözlenen konumu bir yerden öbürüne önemli ölçüde değişebilir: Her kent ya da kasaba kendi ortalama zamanmı kullanıyor olsa ve bu yüzden buralardaki saatlerin gösterdiği zamanlar birbirinden biraz farklı olsa, bunun ne bü-
yük bir karmaşa yaratacağını görmek bugün çök kolaydır. Oysa 19. yüzyıhn sonlarına kadar durum tam da böyleydi. İngiltere, Avrupa ve ABD’de demiryolu ağlarının yaygınlaşması, standart bir zaman ölçeğine gereksinim duyulmasına yol açtı. Böylece 1884’te uluslararası bir anlaşma yapıldı ve bu anlaşmayla hemen her ülkede zamanın. Gür ney Londra’daki, Greenwich’te ölçülen ortalama zamana bağlanması kararlaştırıldı. Artık yeryüzündeki herhangi bir yer Greenvvich’ten şu kadar saat ileride ya da şu kadar saat geridedir. Greenvvich’teki ortalama zamana, tahmin edilebileceği gibi Greenvvich Ortalama Zamanı denir.
Dünya, Kuzey Kutbü’ndan Güney Kutbu’ na çizilen ve az çok • meridyenleri izleyen çizgilerle 24 zaman dilimine ayrılmıştır {bak. Enlem ve Boylam). Her dilimde zaman bir sonrakine göre bir saat farkhdır. Aynı dilimdeki yerlerde, o dilim için “standart zaman” olarak adlandırılan aynı zaman kullanılır.

Herhangi bir ülkenin sınırlan birden çok zaman dilimini kapsayabilir; ama olanaklı olduğu ölçüde, ülkenin bütününde zamanın aynı olması istenir ve bu yüzden de bazen zaman dilimi çizgileri meridyen doğrultusundan bir miktar saptırılır. Örneğin İrlanda’da zaman dilimi çizgilerinden biri, ülkenin tam ortasından geçer,, ama gene de ülke bütünüyle . Greenvvich zaman dilimi içine alınmıştır. Bazı ülkeler tek zaman dilimi içine alınamayacak kadar büyüktür. ABDMe beş zaman dilimi vardır: Atlantik, Doğu, Orta, Dağ ve Pasifik bölgeleri zaman dilimleri, o
Greenwich’in doğusunda kalan bütün dilimlerde zaman Greenvvich zamanından daha geÇi batısında kalan bütün dilimlerde ise daha erkendir. Londra’da takvimler pazartesiyi, saatler Greenwich Ortalama Zamanı’na göre tam öğle vaktini gösterirken, New York’ta saat. Doğu Bölgesi Standart Zamanı’na göre sabah 7, Chicago’da Orta Bölge Standart Zamam’na göre sabah 6’dır. Bu durum, saatlerin gece l’i gösterdiği Alaska’nın batı kıyısı açıklarındaki Aleut Adalan’na kadar böylece sürer gider. Greenvvich’ten doğuya yönelindiğinde Berlin’de saat öğleden sonra 1, Moskova’da 3, Pekin’de akşam 8 ve Fiji’de gece yansıdır; burada pazartesi bitmiş ve sah başlamak üzeredir. Ama Fiji’nin doğusundaki öbür zaman dilimine geçtiğimizde saatlerin gece l’i gösterdiği Aleut Adalan’na; geri dönülmüş olur. Aleut Adalan’nda pazartesi henüz başlamıştır (evet pazartesi, sah değil). Bir saat sonra, Aleut Adalan’nda takvimler pazartesi gününü ve saatler gece yansından sonra 2’yi gösteriyorken Fiji’de takvimler sah’yı, saatler gece yansından sonra l’i gösterecektir. Günün değiştiği bu iki zaman dilimi arasındaki sınıra Uluslararası Gün Çizgisi ya da gün değişimi çizgisi denir.
Yazın her gün 12 saatten çok güneş ışığı ahnır. İlkbahar ilerledikçe Güneş daha erken doğar, daha geç batar. İnsanlar yazın işe daha •erken başlamayı ve karanlık inmeden önce uzun bir akşamın tadım çıkarmayı yeğlerler. Bu nedenle çeşitli ülkelerde yaz saati uygulamasına gidilmektedir. Buralarda saatler ilkbaharda bir saat ileri, sonbahardaysa yeniden bir saat geri ahnır {bak. GÜNDÜZ VE GecE; Yaz , SAATİ).
Yıldız Zamanı -Y’:;-‘!;;-”’;
Astronomlar zamanı ‘ Güneş’e göre değil de yıldızlara göre ölçmeyi daha uygun bülüriar. Dünya Güneş’in çevresinde ‘dolandığından, yıldızlara göre ölçülea zaman (bunâ “yıldız zamanı” denir), güneş zamanından ve ortalama, zamandan farklıdır. Dünya üzerindeki belirli bir noktadan gözlenmek koşuluyla, yiİdızlann gökyüzünde bir kez dolanıp yenir den başlangıçtaki konumlarına geri dönmeleri için geçen zamana yıldız günü denir. Bir yıldız günü, ortalama güneş zamaniyla 23; şaat’ 56 dakika 4 saniye uzunluğundadır; yani, yüdız güriü ortalama güneş gününden biraz, daha kışadır. Bu fark, Dünya’nın Güneş çeyreşiri-deİki dolanım süresi olan bir yılda 24 saati bulur (günler ile yıllar arasındaki ilişki TAK-\^M.;.mâddesinde açıklâhröıştır). ‘ ,
BiÜmsel zaman birimi olan Ortalama güneş gününün 1/86.!40Ö‘M olarak tanımla-nâgelmiştir. Ama bu taniin yeterince doğnı değildir, çünkü Dünya’riih kendi ekseni^^ev-resindeki dönme hızına dayanır; bu hız ise çok az da olsa değişim gösterir. (Aslında Dünya giderek yavaşlamaktadır.) Bugün saniye atom saati yardımıyla tanımlanmaktadır. Atomlar elektromagnetik ışınım soğurur ve salarlar; her tür atomun böyle bir ışıma için kendine özgü sabit bir frekansı vardır {bak. Atom). Atom saati için seçilen atom, ender bulunan metallerden sezyumun bir izotopu olan sezyum-133’tür. Bu atomun saldığı elektromagnetik ışınım frekanslanndan biri, son derece yüksek frekanslı radyo dalgalan arah-ğındadır. Saniye bu ışınımın 9.192.631.770 sahnım (titreşim) yapması için geçen zamanın uzunluğudur ve bu ışınım, kuvars kristalli bir osilatörle çalışan, bir saati ayarlamak için kullanılarak ölçülebilir.