insan gelişmesinin en temel öğelerinden biridir. Çok değişik tanımları olmasına karşın, bireyin doğuştan sahip bulunduğu, gelişmeye, açık zihinsel bir işlev olduğu konusunda psikologlar görüş birliği içindedir.
Ayr nca zekânın kalıtımla kuşaktan kuşağa, geçtiği; deneyim, öğrenme ve çevre etkisiyle bi-
çimlendiği ve geliştiği de kabul edilmektedir {bak. KALITIM VE Genetik). Beslenme, eğitim, aile yaşamı gibi toplumsal ve ekonomik’ etmenlerin genetik özelliklerle etkileşerek zekâ düzeyini belirlediği düşüriülnıektedir. Zekâ, nesneler arasındaki ilişkiyi kavrama, yeni durumlara uyabilme, soyut düşünebilme, sorunlara çözüm bulma yeteneği olarak da tanımlanır. Ancak gelişkin bir beyni olan canlılar düşünebilir ye insan beyni hayvan türleri içinde en gelişmiş olanıdır {bak. BEYİN). Hiç eğitim görmemiş bir insan da zeki olabilir; zekâ birbirinden değişik insanlarda farklı biçimlerde kendini gösterir.
1850’lerde Herbert Spencer ve Sir Francis Galton’ın zekâ ile ilgili araştırmalan bu konuda sistemli çalışmalann başlamasına yol açtı. 19. yüzyılın, sonunda ve 20. yüzyılın başlarında psikologlar kuşaktan kuşağa üstün zekâlı . ■ ‘ • 1
CEPHAS Piaure LibrarylMick RochÇok küçük çocuklara uygulanan zekâ testleri basit bilmecelere dayanır; örneğin fotoğrafta görülen parçaları uygun biçimde birleştirip birleştiremediğine bakılır.
bireylerin yetiştiği aileleri incelediler, öğrencilerin derslerdeki başarısının ya da başarısızlığının nedenlerini araştırdılar. Fransız psikolog Alfred Binet 1905-11 arasında, Theodore Simon ile birlikte, değişik yaşlardaki çocukların zekâsını ölçmek için testler geliştirdi’. Çocukların vücut yapısı, el yazısı ve kişisel özelliklerine ilişkin gözlemleriyle bu testleri zenginleştirdiler. Binet belirli bir yaş grubundaki çocukların becerilerini ve zihinsel yetkinliklerini saptayarak zekâ yaşı kavramını ortaya attı. Buna göre, örneğin takvim yaşı (kronolojik yaş) 10 olan bir çocuk test sonucu
11 yaşındaki bir çocuğun başarısını gösteriniş-se, zekâ yaşı 11 olarak değerlendiriliyordu. Bunun tersi ise, takvim yaşı 10 olari bir çocuğun ancak 7-8 yaşındaki bir çocuğun başarısını göstermesiydi. ’• s
Zekâ yaşı, farklı takvim yaşındaki çocukların zekâlarını ve yeteneklerini karşılaştırmada sağlıklı bir ölçüt olmadığından, daha sonra zekâ yaşının takvim yaşına bölünerek 100 ile çairpılmasından elde edilen zekâ katsayısı (IQ) kullanılmaya başlandı. IQ, İngilizce intelligence (zekâ) ve quotient (bölüm) sözcüklerinin başharflerinden oluşur. Buna göre, yaşı ne olursa olsun, ortalama zekâh bir çocuğun IQ’su 100 olarak kabul edilmiştir. 130’un üstünde puan alanlar üstün zekâh, 70’in altındakiler ise geri zekâh olarak nitelendirilir.
Zekâ konusunda uzun dönemli tahminlerde bulunmak güçtür. Çocukluk döneminde uygulanan zekâ testlerinin sonuçlarına bakarak kişinin ileride başanh bir insan olacağına ilişkin kesin bir şey söylemek olası değildir; Daha sonraki yıllarda çevre koşullarının yanı sıra, psikolojik etkiler ve bazı’ bihhmeyeri nedenler başarı yönündeki gelişmeyi engelleyebilir. Zekânın çevre ve kalıtımla ihşkisini saptamanın bir yolu, birbirinden uzakta olup farklı çevrelerde yetişen tek yumurta.ikizleri üzerinde inceleme yapmaktır {bak. İYAT). Ne var ki, kalıtımla aktarılan bütün özellikleri özdeş olan bu çocukların ’ birbirinden ayn yetişmesi ender rastlanan olaylardandır. ’
Günümüzde çağdaş eğitimin yönlendiril-nlesinde yararlı olduğuna inanılan zekâ testleri, öğrenim kurumlannda genellikle sınav gibi uygulanmakta, öğrencilerin ders ve meslek
seçimlerinde yol gösterici olmaktadır. Bir grup öğrenciden, belirli bir süre içinde bir dizi soruya yanıt vermeleri istenen bu testlerde, sorular büyük ölçüde bazı sözcüklerin anlamını, sayı dizileri arasındaki ilişkiyi, şekiller arasındaki bağlantıyı bulabilmeyi içerir. Öğrencilerin toplumsal ve ekonomik durumunun, öğrenim olanaklarının ve testin uygulandığı koşulların sonuçlan etkilediği düşünülerek, son zamanlarda kültürel yapıdan etkilenmeyecek ve bireyin doğuştan gelen yeteneklerini doğruya en yakın biçimde yansıtacak testlerin geliştirilmesine çalışılmaktadır. Zekâ testlerinin sonucuna bakarak bir çocuk hakkında hemen karar vermek sakıncalıdır. Zihinsel, gelişme ile ilgili sağlıklı bir sonuç ancak uzman kişilerce belirli tarihlerde uygulanan, güvenilirliği kanıtlanrnış zekâ testleriyle elde edihr.
Hayvanların zekâdan kaynaklandıği sanılan bazı davranışlan içgüdüseldir {bak. HAYvan DAVRANIŞI). Ancak gelişmiş bir’ beyni olan bazı hayvanlar öğrenme yeteneğine sahiptir ve’öğrendikleri davranışlarla güç durumların üstesinden gelmeyi başarırlar. Bu da zekâ belirtisidir.
