DETERJAN

DETERJAN; Alm. Rinigungsmittel (n), Fr. Prodiüt
(m), de nettoyage, detergent (m), İng. detergent.
Kumaş, insan derisi ve saçı, duvar, döşeme, bulaşık
ve otomobil gibi bir sürü nesneden kir, leke uzaklaştırmaya
yarayan, suda veya başka çözücülerde de
çözülebilen bir préparai (hazırlanmış karışım).
Târihte ilk kullanılan deterjan sabundur. İkinci
Dünyâ Harbinden sonra petrol ürünlerinden yapılan
sentetik kimyevî deterjanlar yaygın olarak
kullanılmaya başlandı. Sabun, sudaki kalsiyumla
suda çözünmeyen bir bileşik meydana getirir ki, bu
da kiri uzaklaştırmayı zorlaştırır. Sentetik deterjanlar
bu dezavantajı taşımamaktadır. Modem formülasyonlu
deterjanlar, her biri ayrı görev yüklenen
birçok bileşenden müteşekkildir. Bu bileşenlerden
en önemlisi yüzey aktif madde olan organik
bir bileşik (deterjanın esas bileşeni)tir. Diğer önemli
eleman da sert sulardaki kalsiyum ve magnezyumu
tutan fosfatlardır.
Yüzey aktif madde: Temizleyici maddelerin
meydana getirdiği bütün etkiler, temelde su molekülleri
arasındaki bağları zayıflatarak, suyun yüzey
gerilimini değiştiren “yüzey aktiflik” özelliğine
dayanır. Yüzey aktif maddeler, suyun yıkanacak
maddeyi daha kolay ıslatmasını sağlar. Uzun bir
yapıda olan yüzey aktif maddenin bir baş bir de
kuyruk kısmı vardır. Baş kısmı hidrofil (suyu seven),
kuyruk kısmı ise hidrofob (suyu sevmeyen) olarak
adlandırılır. Molekülün baş kısmı su yüzeyinde konaklar,
kuyruk kısmı ise dışarı doğru durur. Böylece
yüzey aktif maddenin molekülleri, yüzeyde yer
alan su molekülleri arasındaki çekim kuvvetlerini
azaltır. Hidrofobik kısım genellikle bir hidrokarbon
zincirinden ibârettir. Hidrofilik kısım ise bâzı gruplardan
olabilir. Grubun katyonik, anyonik, iyonik olmayan
ve amfolitik (hem anyonik hem de katyonik)
olmasına göre değişirler. Anyoniklere karboksil
(-COONa), sülfonat (-S03Na) ve sülfat (-0S 03Na)
misâl verilebilir.
îki tip yüzey aktif madde söz konusudur. Biri
yağlardan elde edilen sabun, diğeri ise çoğunlukla
alkilaril sülfonat gibi petrol yan ürünlerinden
elde edilen deterjanlardır.
Bileşenler ve etkileri: Deterjanlar başlangıçta
sabun kadar iyi köpürmüyordu. Bu eksikliği
gidermek gâyesiyle yapılan araştırmalar sonunda
köpük arttırıcı maddeler eklenmesi gerektiği anlaşıldı.
Deterjanların bileşiminde her biri değişik
görev gören bir düzineye yakın madde bulunur. Tamâmı
temizlik için konmaz. Meselâ çamaşır makinasının
kazanını korumak için korozyon önleyici
madde bulunur. Kezâ kumaştan koparılan kirin yeniden
dokuma üzerine birikmemesi için, deterjana,
çok yüklü ve tortulaşmayı önleyici maddeler
eklenir. Lekelerin temizlenmesi, yüksek sıcaklıklarda
ve baz yıkama suyunda iyi netîce veren,kimyevî bir ağartıcıyla, yeni sodyum perborat ile
yapılır. Renk atması, kumaşa yapışan ve mâvi beyaz
bir ışık veren, optik parlatıcı ile düzeltilir.
Çamaşırlarda kullanılan temizleyici maddelerin
lekeleri çıkartması, fakat kumaşı soldurmaması
gerektiği gibi, bu maddelerin biyolojik olarak
(kullanıldıktan sonra bakterilerce) parçalanabilmesi
de gerekir. Sabunda bu özellik tabiî olarak
mevcuttur. Deterjanlara da çevre kirlenmesine yol
açmamak maksadıyla bu özelliğin kazandırılması
gereklidir.
Üretim: Deterjanlar kullanılma maksatlarıyle
sıvı veya toz deterjan olmalarına göre değişik şekillerde
üretilirler. Meselâ deterjanda bulunan yüzey
aktif maddeyle bunun kuvvetini artıran “yapıcı”
maddelerin oranı, dokuma yıkamasında kabaca
aynı iken, mineral kirinin az olduğu bulaşıklarda
yüzey aktif maddenin oranı arttırılır (Yağlı
kiri yüzey aktif madde, katı tânecikleri de yapıcı
çözer). Yapıcı olarak çoğunlukla sodyum tripolifosfat
kullanılır.
Toz deterjan üretiminde, temel deterjan maddesi,
köpük arttırıcı, yapıcı ve düzelticiden bir
hamur elde edilir. Bu karışım bir kurutma kulesinde
püskürtmeyle kurutularak içi boş, toz kürecikler
hâline getirilir. Sıvı deterjanın üretimi daha basittir.
Günümüzde Türkiye ile birlikte dünyânın bir
çok ülkelerinde, lineer sodyum alkilbenzen sülfonat
(LAB veya LAS) gibi biyolojik tesirlerle
kolayca ayrışabilen lineer zincirli alkil gruplarıyla
üretilmiş çeşitli isimlerde’deterj anların üretimine
geçilmiştir.
Sağlığa etkileri: Deterjanların önemli bir
meselesi, kullanıldıktan sonra biyolojik olarak
(bakterilerce) parçalanamamalarıdır. Bu da çevre
kirliliğine sebeb olur. Bu sâhada, biyolojik
olarak (bakterilerce) parçalanabilen deterjan (sabunda
olduğu gibi) üretimini sağlamak için araştırmalar
yapılmaktadır. Ayrıca, deterjan bulaşıklarda
kullanıldıktan sonra, bulaşıklar çok durulansa
bile, sonunda bulaşık üzerinde bir film tabakası
kalmaktadır. Bu da yemeklerle mîdeye
alındıktan sonra bağırsaklara geçer. Bağırsaklarda
parçalanamayan deterjanın, kanserojen etkisi
olduğu belirtilmektedir. Deterjan yerine kullanılabilen
mâyi sabunu (yumuşak potas sabunu)
bu zararı taşımamaktadır.